ФРАЗЕОЛОГИЯ ОСЕТИНСКОГО ЯЗЫКА

ИРОН ÆВЗАДЖЫ ФРАЗЕОЛОГИ ÆМÆ
ЙÆ АФЫСТЫ ПРИНЦИПТЫ ТЫХХÆЙ

Æвзаг йæ сыгъдæгдзинадæй фидауы.

Багаты Джиуæрджи

Æндæр æвзæгтæ чи нæ зоны, уый йæхи æвзагæн дæр ницы æмбары.

Гете

Арæх фæзæгъынц, ирон æвзаг, дам, Елхотæй дарддæр кæм хъæуы, загъгæ. Ныр цы æвзагæй дзурæм, уый Елхотмæ дæр нæ хъæуы.

Дзасохты Музафер

Адæймаджы бæгънæгæй куы нууадзай, уæддæр та ссардзæнис фæллой, фæлæ йын йе 'взаг куы байсай, уæд зæххыл æбæрæг сæфт кæны.

Я.О. Гогебашвили

Куыд хорз, куыд кадджын дæ мæ цæсты,
Мæ ирон мадæлон æвзаг.

Чеджемты Æхсар

Æвзаг йæ сыгъдæгдзинадæй фидауы.

Багаты Джиуæрджи

Махæн, ирон адæмæн, нæ мадæлон æвзаг, нæ фыдæлты дин æнусты сæрты 'рхастой нæ цыты фыдæлтæ – сæрмæттæ, скифтæ, алантæ. Уыдон Космосы тыгъдады Иерархийы асиныл лæууынц бæрзонд къæпхæныл.

Гæздæнты Еленæ

Профессор Дзабиты Зарбег

Данная статья является предисловием к составленному автором
словарю фразеологизмов осетинского языка.

         Ирон æвзаджы, куыд æндæр æвзæгты, афтæ хицæн дзырдты уæлдай ма дзы пайдагонд цæуынц хицæн лингвистикон иуæгты хуызы вазыгджын арæзтытæ. Уыцы вазыгджын арæзтытæ хонынц фразеологизмтæ. Фразеологизмтæ æвзаджы мидæг рæзынц дыууæ кæнæ фылдæр сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдæй, уыцы дзырдтæ райсынц хицæн дзырд кæнæ дзырдты характер, ома ахæсгæ нысаниуæджы. Фразеологизмы скондон хæйттæн сæ фылдæр хай кæрæдзийæ вæййынц æнæфæхицæнгæнгæ.
         Уæдæ фразеологи ахуыр кæны, се скондмæ гæсгæ вазыгджын чи сты, æвзаджы ахæм иуæгтæ. Уыдон кæрæдзийыл сты фидар баст, йæ дзырды формæтæ сты æнæаивгæ. Уымæ гæсгæ ирон æвзаджы фразеологизмтæм ахæссын хъæуы, цыдæриддæр ирон æвзаджы фидар дзырдбæстытæн ахæсгæ нысаниуæг ис, дзырдбаст кæд конд уа дыууæ кæнæ фылдæр сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдæй, уæд уыдон.
         Фразеологизмæн ис йæхи бæрæггæнæн миниуджытæ, уыцы миниуджытæ йæ хицæн кæнынц æвзаджы æндæр иуæгтæй. Уыцы миниуджытæм ма хауы йæ лексикон нысаниуæг, йæ хæйтты сконд æмæ граматикон категори. Уæлдæр ранымайгæ миниуджытæ характерон сты фразеологизмæн æви нæ, уый тыххæй йæ æрæмных кæнæм дзырд æмæ дзырдбасты нысаниуджытæм дæр. Фæстагмæ уымæн æмæ фразеологизмæн йæ равзæрд цæуы дзырдбастæй.

ФРАЗЕОЛОГИЗМ ÆМÆ ДЗЫРД

         Хицæн дзырдтæн ис ахæсгæ нысаниуæг, фæлæ уыдонæн нæй ахæссæн фразеологизмтæм, фæлæ дзырд æмæ фразеологизмæн ис иумиаг миниуджытæ. Уыдон сты сæ лексикон нысаниуæг æмæ граматикон категоритæ. Фразеологизмæн йæ лексикон нысаниуæг æрмæст уый мидæг нæй, æмæ йын йæ нысаниуæг райхæлдæуа, фæлæ гæнæн ис, кæд алы хатт нæ, уæддæр æмæ фразеологизмимæ сæ лексикон нысаниуæгмæ гæсгæ уой куыд синонимтæ, афтæ, ома иу дзырдæй йын йæ нысаниуæг райхалæн уа. Зæгъæм: куыдзы къæдз æруын – басæттын; куыдзæн стæг нæ æппарын – æлгъин; сыгъзæрин къухтæ – арæхстджын; сау зæрдæ – æдзæстуарзон; ингæнай сисæгау – мæллæг; ингæнмæ ныххизын кæнын – амарын; зæххæй сисинаг нæ уын – ницæйаг; зæххы бын цы ис, уый зонын – зонаг æмæ афтæ дарддæр.
         Фæлæ арæх фразеологизмæн нæ вæййы гæнæн æмæ йын йæ нысаниуæг иу дзырдæй бамбарынчындæуа. Зæгъæм: зæххæн уæз кæнын – тынг бирæ уæвын, зныхыл цæхæр нæ хæцын – фыдбылызы хъуыддаг нæ цырын кæнын; зæххы бынæй сисын (сафын) – исты куыдфæндыдæр, кæм фæнды дæр ссарын; зæрдæ цы скæрда – химидæг цы сфæндчындæуа, уый; зæрдæйыл æмбæлын – искæй фæндтыл разы уæвын æ.а.д.
         Дзырд æмæ фразеологизмæн иумиаг грамматикон категоритæ кæй ис, уый ма бæлвырд у дзырд æмæ фразеологизмы баст æмæ ахастытæй хъуыдыйады мидæг, уыдон сæ дзырдты бæстытæй æмæ ахастытæй хъуыдыйады ницæмæй хицæн кæнынц... Фразеологизм, гæнæн ис æмæ дзырдимæ уа æмбаст, уа æмарæзт æмæ афтыд дæр æрцæуа дзырдмæ. Зæгъæм: сагсур уæрджытæ, сау гæххæтт, сау халон, сау тæпп, сау лæг, сау маст, нард уарай, милмæ исын (Мах хорз зонæм, гуырдзиаг фашисттæ нæ чысыл горæт милмæ куы систой. ХИ. 1992, 79), мондæгтæ сисын, нæ æз лæгдæрæй, сагъдау зайын, сæр хойгæйæ, фæстæмæ æнæ фæкæсгæйæ æ.а.д.

ФРАЗЕОЛОГИЗМ ÆМÆ ДЗЫРДБАСТ

         Фразеологизмæн сæрибар дзырдбастимæ нæй иумиаг миниуджытæ (афтæ йæ æмбарын кæны Молотков А. И.). Алы дзырдбаст дæр у дзырды баиу, уыцы баиуы рæстæджы дзырдтæ бахъахъхъæнынц сæ миниуджытæ, сæ æууæлтæ, фразеологизмы компоненттæ та фесафынц сæ дзырдты нысаниуджытæ, хъахъхъæдгонд ма æрцæуы йæ зæлты сконд. Фесафынц сæ лексикон нысаниуæг, сæ форматы ивындзинад, сæ синтаксисон функцитæ æ.а.д. Фразеологизмы компонентты æхсæн бастдзинад æмæ ахастытæ нал вæййы, фесæфы сæ бастдзинад.
         Фразеологизм дзырдбастимæ баст у равзæрдæй. Алы фразеологизм дæр у дзырдбаст, фæлæ йæ нысаниуæг аивгæйæ райсы ахæсгæ нысаниуæг. Уый афтæ кæй у, уый тыххæй æрхæссæн ис бирæ конкретон цæвиттонтæ. Сæ равзæрд ирдæй зыны. Зæгъæм: дæндаг æфтауын – уыд ивгъуыд заманы æгдау æмæ-иу хæдзары хистæр нæлгоймаг куы амард, уæд-иу ын йæ дæндæг сæфтыдтой, æфтаугæ та йæ кодта, хæдзары ма амæлæджы фæстæ нæлгоймæгтæй хистæр чи уыдис, уый. Куыд фæстагмæ йæ нысаниуæг аивта æмæ нысан кæны амæлын. Кæнæ синмæ хæстæг фыд нæ хæрын, къулбадæг ус, буд нæ мизын, буды дон, цæхджынтæ нæ хæрын æ.æнд.
         Фразеологизмтæй иутæ тынг раджы равзæрдысты, иннæтæ фæстæдæр, ис дзы ахæмтæ дæр, фразеологизмы миниуджытæ æххæстæй чи нæ райста.
         Дзырдбасты ахызт фразеологизммæ æрмæст десемантизаци нæу (ома йæ сæрмагонд нысаниуæг фесафын), фæлæ дзы æвзаджы сæрæзы сæрмагонд нысаниуæг, райсы йын сæрмагонд хиæдтæ. Уымæ гæсгæ нæй гæнæн æмæ дзырдбаст æмæ фразеологизм æмахаст скæнæм, кæд æмæ фразеологизм дзырдбастæй рацыд, кæд йæ формæйæ йæ омонимгонд у, уæддæр. Уымæн æмæ сæ нысаниуджытæ хицæн сты.
         Дзырдбаст æмæ фразеологизм не сты омонимтæ. Фразеологизмæн ис лексикон нысаниуæг, дзырдбастæн та нæй. Дзырдтæ аразынц дзырдбаст кæнæ хъуыдыйад æмæ февдисынц, цы фæзæгъдæуы, уымæн йæ хъуыды, йæ лексикон нысаниуæг ын нæ февдисы. Дзырдбаст цы ныхасы хъуыды фæдæтты (февдисы), уый æмахаст нæу фразеологизмы лексикон нысаниуæджимæ. Дзырдбаст арæзт у дзырдтæй æмæ сын ис конкретон лексикон нысаниуджытæ. Фразеологизм дæр дзырдтæй конд у, фæлæ уый йæхицæн у сæрмагондæй æвзаджы иуæг конкретон лексикон нысаниуæджимæ. Зæгъæм: сывæллон дзургæ-дзурын йе 'взагыл фæхæцыд дæндагæй. Фæлæ: Æз цыдæр сдзурынмæ хъавыдтæн, фæлæ лæгмары куы ауыдтон, уæд фæтарстæн æмæ ме 'взагыл дæндагæй фæхæцыдтæн. Фыццаджы дзырдбаст «æвзагыл фæхæцыд дæндагæй»-йæн æппындæр нæй ахæсгæ нысаниуæг, дыккаджы та йын ис ахæсгæ нысаниуæг, ома исты зæгъынмæ мæхи фæурæдтон.

ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ ХИЦÆНДЗИНÆДТÆ

         Алы æвзаджы дæр ис сæрибар дзырдбæстытæ. Уыдон фæзынынц æвзагæн йæхи æууæлтæм гæсгæ, йæхи æгъдæуттæм гæсгæ. Адон æмрæнхъ ма алы æвзаджы дæр ис дзырдбæстытæ куыд нæмтты æнæхъæн иуæгтæ, кæцыты дзырдтау аразгæ не скæнынц, фæлæ сæ сног кæнынц. Ахæм рацарæзтытæ сæрибар дзырдбæстыты хъауджы дæр дзырдуатмæ бахауынц. Уыцы сноггонд дзырдбæстытæ вæййынц куыд амадгонд нæмттæ, сæ нæмттæн æндæр дзырдтæй баивæн нæй (буды дон, схъæл лæг, сау лæг, фæрссаг лæг, судзгæ цъутхал, сау адæм), иннæтæн ис экспрессивон синонимтæ, ома ныхасæн дæтты аив гъад, аив хуыз, сты эмоционалон дæр (фындзæй ласын кæнæ фындзæй ралас-балас кæнын – расай-басай кæнын, сæнттæ цæгъдын – дзæгъæлы дзурын, хъиутæ хæрын – фыдæбон кæнын æмæ æндартæ).
         Фыццаг типы дзырдбæстытæ, ома амад нæмттæ æмæ дыккаг типы дзырдбæстытæ дæр хауынц фразеологизмтæм. Дыккаг типы фразеологизмтæ дæр сты фидар дзырдбæстытæ, фылдаф æмбæлынц дзургæ æвзаджы, стæй та аивадон литературæйы (донæй сурæй хизын, доны фæччитæ не схуылыдз кæнын, йæ фæччитæ чи схуылыдз кæна, ахæм нæ уын).
         Хуымæтæг дзургæ æвзаджы цы фразеологизмтæ ис, уыдон арæх æмбæлынц аивадон литературæйы дæр (нардæй тъæпп хауын, быны дон бацæуын, къуди тилын, сыкъатæ тилын, къуди быны бакæнын, былтæн иу раттын, къуди ныхъил кæнын æмæ афтæ дарддæр).
         Ирон фразеологизмты æхсæн арæх æмбæлы чиныгон фразеологизмтæ, куыд рухсмæ фæзынын, куыстурæд аразын, хæцæнгæрзтæ æрæвæрын, цæугæ хæзна (фысты дзуг), сау сыгъзæрин (нефть), æрттиваг зонд (зондджын), рухсмæ рацæуын æ.æнд.
         Иуæй-иу фразеологизмтæ кæд фæзындысты æмæ цы бындурыл, уый æнцон сбæрæггæнæн вæййы. Уыдис ахæм информатортæ, фразеологизм (уыдон сæ æмбисæндтæ æмæ загъдаутæ хонынц) кæд фæзынд кæнæ кæм, уый хорз чи хъуыды кодта: къортъохмæ фæлæбурын, къортъохы æфцæгыл сæ баййæфтай, Рацъон бирæгъы сырд фæкæнын, бæндæныл хуртуан кæнын, Габанты хардзæй, Захъхъайы йæ хæрæггæстæ дæр базыдтой, ачеселттаг æй кæн, Парсайы галы хуызæн æ.æнд.
         Хъуыдыйæдты æнгæс цы фразеологизмтæ сты, уыдон вæййынц таурæгъон, фарстон æмæ хъæрон хъуыдыйæдтæ дæр (тæвд картоф ахордтай? исчи дæ артмæ дары? дæ уæлфад гал лæууы? мæ ном дæр бахъуыды кæн! айциу, айциу кæнын! бæркъатæ хойгæ цæуын æ.а.д.).
         Алы конкретон фразеологион иуæгæн дæр йæ лексикон нысаниуæг дæр æмæ синтаксисон функци дæр хицæн у. Иуæй-иу ахуырты хъуыдымæ гæсгæ фразеологион иуæгæн нæй гæнæн æмæ йæ ныддихтæ кæнæм синтаксисон анализы рæстæджы «так как в тексте фразеологизм только как целое получает определенную синтаксическую функцию» (Шмелев Д.М. 293). Ахæм хъуыдыйыл разы сты ирон æвзаджы специалистæй дæр чидæртæ, фæлæ, мæ хъуыдымæ гæсгæ, уыцы миниуæг ирон æвзаджы фразеологизмтæн алы хатт характерон нæу. Сисæм ахæм фразеологизмтæ: йæ сæрыл ын пут хор куы рауадзай, уæд дзы зæхмæ ницы уал æрхæццæ уыдзæн (мæгуыр, ома йæ дарæс афтæ тынг скъуыдтæ у æмæ дзы зæхмæ ницы уал æрхæццæ уыдзæн, хор иууылдæр скъуыдты баззайдзæн).
         Ирон æвзаджы æмбæлы бирæ фразеологизмтæ, æнæхъæн хъуыдыйæдтæй конд чи сты. Зæгъæм: къух бакæнæн дзы нæ уыд, цъиу æм нæ тæхы, гæдыйы къуди дзы ницæуыл аныдзæвдзæн, дымгæ къуымты зилы, куыдз дзы йæхион не ссардзæн, цæвæг иргъæвæджы не 'взары, фадбарц зæу-зæу кæны, æвзаг дзыхы нал цæуы, æвзаг коммæ нал кæсы. Ирон фразеологизмты æрмæст хуымæтæджы хъуыдыйæдтæ нæ, æмбæлы ма дзы вазыгджын хъуыдыйæдтæ дæр: Дзауы Диамбег куы бадт, уый ныхæстæ кæнын (рагон хъуыддæгтыл дзурын), йæ сæрæй куыдз куы рахауа, уæд дзы зæхмæ ницы уал æрхæццæ уыдзæн (æмбаргæ афон уын).
         Фразеологизмтæй бирæтæн се скондон хæйтты æхсæн дзырдтæ бакæнæн нæй. Зæгъæм: сыгъзæрин къухтæ, мыдадзы хос, мады бæх, фаты бæх, хуыны дур, Хуыцауы лæвар дур, сау зæрдæ, чъизи зæрдæ, буды дон, буд мизын, чизи æвзаг, туг исын, сæр сæттын, сау адæм æмæ æнд.
         Фæлæ ирон фразеологизмты сконд иууыл афтæ нæу. Кæд иуæй-иутæ дзурынц фидарæй, зæгъгæ, ирон фразеологизмты компонентты æхсæн æндæр дзырдтæ бакæнæн нæй, уæддæр. Уый бынтондæр раст нæу. Бирæ фразеологизмты хæйтты æхсæнты хицæн дзырдтæ бакæнæн ис, фæлæ уымæй фразеологизмы нысаниуæг нæ сæфы. Зæгъæм: зæрдыл дарын – йæ зæрдыл æй хорз дары, дуры гуыбынæй дон уадзын – дуры гуыбынæй уыдон дон уадзынц, дуры гуыбыны хъарын – Уазал дзы куы бацæуа, сау бон мыл, фæззыгон уазал дуры гуыбыны дæр хъары. (Букуылты А. Зарæг баззад цæргæйæ). Дымгæ нæ аййафын – Мисурæты мад рауади кæртмæ йæ рустæ тонгæйæ, фæлæ йæ чызгæн йæ дымгæ дæр нал раййæфта. (Фæрнион. Уады унæр.) Ацы миниуæг тынгдæр зыны мивдисæгон фразеологизмты.
         Иуæй-иу автортæ цæхгæр разы не сты ууыл, зæгъгæ фразеологизмты компоненттæ сæ бынæттæ баивæн нæй. Фæлæ, мæ хъуыдымæ гæсгæ, цыма уый иууыл раст нæ уыдзæн. Дзургæ æвзаджы арæх фразеологизмты компоненттæ ивд æрцæуынц, фæлæ уымæй сæ нысаниуæг æндæрхуызон нæ кæны. Зæгъæм: – Дæ зæрдыл ма дарыс хæсты бонтæ? – Дарын сæ мæ зæрдыл, уæдæ мæ афтæ тагъд ферох сты. – Сардойæн сыгъзæрин къухтæ уыдис. – Раст зæгъыс, йæ къухтæ сыгъзæрин уыдысты. Фæныкæй къусбар кæны – фæныкæй кæны къусбар, къахæй æрбадæнтæ хойын – æрбадæнтæ къахæй хойын, бæндæныл хуртуан кæнын – хуртуан бæндæныл кæнын. Иуæй-иу автортæ фразеологизмтæм хæссынц вазыгджын мивдисджытæ æххуысгæнæг мивдисæг кæнын æмæ уæвын-имæ. Фæлæ цыма уый раст нæ уыдзæн, мæнмæ афтæ кæсы. Фразеологизм у сæрибар дзырдбастæй саразгæ æмæ дыууæ дзырдæй къаддæр конд нæ вæййы æмæ уыцы дыууæ дзырды та хъуамæ уой сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдтæ. Уый тыххæй сæ хъуыдытæ зæгътой бирæ ахуыргæндтæ. Багаты К.Н. зæгъы: «Словосочетанием называется соединение в единое целое двух или более знаменательных слов» (5). Цæгат Ирыстоны зонад-иртасæн институты Г.С. Ахвледианийы редакцигондæй рауагътой ирон æвзаджы грамматика (2 хай) æмæ уым дæр загъдæуы: «Словосочетанием называется такое грамматическое единство, которое образуется посредством соединения двух или большего количества знаменательных слов» (8). «Словосочетание состоит из двух или нескольких знаменательных слов» (СРЯ ч. 2, под ред. Е.М. Галкиной-Федарук, 25). Фразеологический оборот – это воспроизводимая значимая единица из двух или более ударных компонентов» (Молотков А.И. Основы фразеологии русского языка. Л. 1977, 64). Æххуысгæнæг дзырдтæ ирон æвзаджы цæвдонтæ никуы вæйиынц. Дзырдбасты тыххæй ма ноджы дæр зæгъынц: «Соединение двух или более знаменательных слов (вместе с относящимися служебными словами или без них), служащие для выражения единого, но расчлененного понятия» (Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М. 1966).
         Куыд федтам, афтæмæй дзырдбаст кæд дыууæ дзырдæй баст уа, уæд уыцы дыууæ дзырды хъуамæ уой сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдтæ, фразеологизмæн та йæ равзæрд у сæрибар дзырдбастæй. Уæдæ фразеологизм дыууæ дзырдæй арæзт куы уа, уæд хъуамæ уой сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдтæ (знаменательные). Æххуысгæнæг мивдисджытæ та сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдтæ не сты. Дзырд «кæнын» арæх вæййы сæрмагонд нысаниуæгджын, фæлæ ахæм нысаниуæджимæ фразеологизмты не 'мбæлы. Æмæ ахæм вазыгджын мивдисджытæ куыд гæныстон фæуын, пирæнгæттæ кæнын, галиутæ кæнын, ныббындз уын, ныббызырттæг уын, ныббызычъи уын, ныффæрск уын, сур кæнын, фæфос кæнын æмæ æндæртæ нæй ахæссæн фразеологизмтæм, кæд сын ахæсгæ нысаниуæг ис, уæддæр. Уыдон сты вазыгджын мивдисджытæ.
         Уæдæ цы у фразеологизм ирон æвзагзонынады? Фразеологизм дыууæ дзырдæй къаддæр конд нæ вæййы. Уыцы дыууæ дзырды хъуамæ уой сæрмагонд нысаниуæгджын дзырдтæ æмæ сын уа ахæсгæ нысаниуæг.
         Иуæй-иу фразеологизмтæ уыдысты æгъдау, фæтк амонæг, фæлæ ныры дуджы фесæфтой раздæры нысаниуджытæ, уымæн æмæ цы æгъдау амыдтой, уыдон фесæфтысты æмæ дзырдбæстытæ райстой æндæр нысаниуджытæ. Зæгъæм: дæндаг æфтауын, синмæ хæстæг фыд нæ хæрын, къулбадæг ус (къулбадæг митæ кæнын) æ.æнд.
         Ирон фразеологизмты фембæлдæуыдзæн дзырдтыл, хицæнæй сисгæйæ не 'взаджы чи нал уæвынад кæны: сæр мын дæ къона кæны, еусайраг дæ сæр, залиаг калм, буды дон, буд мизын, фадбарц зæу-зæу кæнын, дæ фыды стæн, зæххы арды стæн æмæ æндæртæ.
         Ирон æвзаджы ма уыдис дзырдбæстытæ-фразеологизмтæ, кæцыты схонæн ис архаиконтæ, ома не 'взаджы нал æмбæлынц, куыд мады бæх, фаты бæх, Хуыцауы дур, хуыны дур, стыр мад, стыр фыд æмæ æнд.
         Фразеологизмтæ æндæр æвзагмæ тæлмац кæнын зынæй комынц. Кæд комынц, уæддæр сæ хъуыдымæ гæсгæ, фæлæ ирон фразеологизмтæн уырыссаг æвзаджы ис æнгæсдзинæдтæ. Зæгъæм: «А» æмæ «О»-йæ цæрын, иу хæдон уæгъд уын, бынаты кæрдзынтæ æнæ кæрæдзи нæ хæрын – душа в душу, къахæй фæцудын – тяжел на ногу, къах æрæвæрæн нæ уын – яблоку негде упасть, къах бавæрæн нæ уын – шагу негде ступить, уæззау лæг – тяжелая артиллерия æмæ æндæртæ.
         Нæдæр цæхгæр зæгъæн ис, ома дзы æппындæр тæлмац кæнын ничи комы. Зæгъæм: аных мæ æмæ дæ аныхон – почеши меня и почешу тебя.

ФРАЗЕОЛОГИЗМТЫ КЪОРДТÆ
НЫХАСЫ ХÆЙТТÆМ ГÆСГÆ

         Фразеологизмы лексикон нысаниуæг æмæ йæ грамматикон формæтæ фразеологизмæн аразынц йæ хъуыды, йæ апп. Уыимæ баст вæййы йæ лексикон-грамматикон характеристике, ома фразеологизмтæ хаст цæуынц бæрæг бæлвырд къордмæ. Уыцы къордтæ сты:
         1. Номон дзырдбæстытæ. Рæзынц номдартæ æмæ миногонтæй, номдартæ æмæ нымæцонтæй æмæ æнд.: æнæидон бæх, рахиз цонг, залты мит, цыппар къулы, урс дæндаг æмæ сау зæрдæ, стыр мад, стыр фыд, абадгæ чызг, судзгæ цъутхал, дæлгоммæ сынкъ æмæ æнд.
         2. Мивдисæгонтæ: æвзаг æй хæры, æвзагæй чъылдым ныхын, æвзагæй зæвæттæ стъæрын, зæвæттæ стъæрын, æвзагæй дæндæгтыл хæцын, дæндæг дарын, дæндæгтæ цыргъ кæнын, дæндæгтæй къæрттытæ хауын, дзæмбы æрæвæрын, дзæбæхтæ бадæттын, дзыхæй къæбæр фелвасын, дзырдыл хъæбæр лæууын æмæ æнд.
         3. Адъективонтæ, ома миногонты миниуджытæ кæмæ ис, ахæмтæ: царм æмæ стджытæ, куыдз æмæ лæдзæг, дзых æмæ был, рувас æмæ йæ къæдзил, рувас æмæ зыгъарæг, цæсты гагуы æмæ зæрдæйы хъапп, хъæл æмæ лæдзæг, цыппар къулы æмæ æнд.
         4. Фæрсдзырдонтæ: сæр хойгæйæ, фæстæмæ æнæ фæкæсгæйæ, æвзаг æрæппаргæйæ, бон сихор афон, арв ныннæрæгау, цавддурау лæууын, къух зæрдæйыл сæвæргæйæ, сæр риуыл æруадзгæйæ æмæ æнд.
         5. Æвастхъæронтæ: айциу, айциу кæнын, ай дын мæ къух, ам дæ къух цæв, царциаты диссæгтæ, читт нæ кæнын, чи куыдз чи хæрæг у æмæ æнд.
         Хицæн къордтæм ахæссын хъæуы:
         а) арфæтæ: ныхы дзуар фæхæсс, дæ сæрыл хаст фон, дæ нывонд фон, дæ сæрвæлтау мæ сæр, цард дын фестон, лæппуйы хъæбыс фæу æмæ æнд.
         б) æлгъыстытæ: фыдныхы дзуар фæхæсс, фыдбон дæ хай, дуарæхгæдæй дæ мæлæт æрцæуæд, уынгты ниугæ баззай, фæндаджы сæрдæнтæ фæу, дæ хъæдхъиутæ дын æрласæд, дæ сау уæрдон дын æрбатулæд, сынтыл æвæрд фæу, Хуыцау дæ æркъуырæд, Хуыцауы æлгъыст фæу, быны чызг фæу æмæ æнд.
         в) сомы кæнын: мæ мады стæн, мæ фыды стæн, зæххы арды стæн, адæмы арды стæн, Хуыцауы арды стæн æмæ æнд.
         Дзырдты хъауджыдæр фразеологизмтæ хъуыдыйады арæх вæййынц куыд иу æнæхъæн иуæг, ома хъуыдыйады уæнг, хицæн хæйттыл æй арæх дихгæнæн нæ вæййы. Номон фразеологизмтæ хъуыдыйады гæнæн ис æмæ уой сæйрæгтæ (сау адæм сæзмæлыдысты, цыргъ æвзаг йæ куыст бакодта æмæ æнд.), зæгъинæгтæ (сау митæ кæнын, хъаны цард кæнын), æххæстгæнæнтæ, барæггæнæнтæ, фадатон дзырдтæ.
         Куы ма йæ загътам, фразеологи ахуыр кæны, йæ арæзтмæ гæсгæ, йе скондмæ гæсгæ вазыгджын чи у, æвзаджы ахæм иуæгтæ, фидардзинады характер кæмæн ис, ома фидар дзырдбæстытæ чи сты, уыдон (дæларм дур хæссын, æвзаджы бын рауай-бауай кæнын, дæлæмæ нæ уадзын, Хуыцаумæ исын, дæндæгты хид цæуын).
         Фразеологизмы характерон миниуæг у йе сног кæнын, ома йæ ногæй сфæлдисын, саразын. Уыдон ныхасы рæстæджы дзурæг йæхæдæг не 'рымысы, нæ сæ аразы, куыд хуымæтæджы дзырдбæстытæ, афтæ, фæлæ сæ пайда кæнæм, не 'взаджы куыд ныффидар сты, афтæмæй.
         Фразеологизм йе скондмæ гæсгæ алы хатт дæр у вазыгджын, рæзы цалдæр хай баиугæнгæйæ (цъыссымы бахауын, туг æхсыр хæццæ, æрдуйы хидыл лæууын, бæрзæй æвæрын, æвзæр къах, æвзар къух, æвзæр цæст). Æвæццæгæн, нæ уыдзæн рæдыд куы зæгъæм, нæ ныхасы мидæг фразеологизмыл арæх кæй хауы цавд.
         Фразеологизмтæй бирæтæн сæ нысаниуæг равдисæн ис иу дзырдæй (ома йын ис эквивалент) – авд хохы фæстæ – дард, авджы хуызæн – лæгъз, Агуыры æфсад – бирæ, сæрджын лæг – зондджын, зонды къуыбар – зондджын. Ахæм фразеологизмтæн сæ дзырды хæйттæн кæрæдзийæ нæ вæййы фæхицæнгæнæн. Фæлæ дзы ис ахæмтæ æмæ сын цæмæй сæ нысаниуæг райхалай, уый тыххæй сæ бахъæуы цалдæргай дзырдтæй æмбарын кæнын: абоны цæсты кæсын – иу рæстæджы цард цы хуызæн уа, иууыл æй афтæ æнхъæлын æмæ а.д.
         Фразеологизмæн ма йæ характерон миниуæг уый у, æмæ йе сконд хæйтты вæййы иугæндзон дзырдтæ. Сæрибар дзырдбасты иу искæцы дзырд гæнæн ис æмæ йæ баивæм æндæр дзырдæй, йæ хъудымæ гæсгæ йæм æввахс куы фæлæууа, уæд. Зæгъæм: кæсын чиныг, кæсын газет, кæсын роман æмæ афтæ дарддæф. Фæлæ фразеологизмы уый гæнæн нæй. Иу хæдон сын уæгъд у-йы бæсты нæ зæгъдзыстæм иу къаба сын уæгъд у, æвзаджы цъуппыл абадтыны бæсты нæ зæгъдзыстæм фындзы цъуппыл абадт.
         Ирон æвзаджы фразеологизмтæн фидар у йæ грамматикон арæзт, нæ ивынц йæ дзырдты грамматикон форматæ. Зæгъæм: фаты бæхы бæсты нæ зæгъдзыстæм фатты бæхтæ кæнæ фаты бæхтæ, кæнæ мады бæхы бæсты – мады бæхтæ æмæ æнд.
         Фæлæ хатт ацы форма дæр дзургæ ныхасы хæлд æрцæуы. Зæгъæм: сыгъзæрин къухтæ, фæлæ хатт фæзæгъæм йæ къух сыгъзæрин у, хъуынджын лæппу (сæрæны нысаниуæджы), фæлæ фæзæгъæм хъуынджын лæппутæ.
         Фразеологизмтæн фылдæр характерон миниуæг у дзырдты кæрæдзийы фæдыл æваврды фæтк. Хатт нæ вæййы гæнæн, фразеологизмæн йæ дзырды бынæттæ баивæм, уый. Зæгъæм: æвзаг бæттыны бæсты нæ зæгъдзыстæм бæттын æвзаг, æвзаг раппаргæйæ-йы бæсты нæ зæгъдзыстæм раппаргæйæ æвзаг, дзых барон уын æмæ барон дзых, дзыхджын лæг æмæ лæг дзыхджын æмæ æнд.

ФРАЗЕОЛОГИЗМТЫ КЪОРДТÆ

         Уырыссаг æвзагзонынады фразеологизмтæ æртæ къордыл фыццаг хатт ныддихтæ кодта Виноградов В. В. (Русский язык, М. 1947). Ацы схемæ уый райста французаг ахуыргонд Балли Ш. Балли уыцы схемæ сарæзта 1905 азы йæ куыст «Краткий очерк стилистики»-йы. Уыцы куыст Балли æппæт фразеологион здæхтытæ, сæрибардзырдбæстыты хъауджыдæр, ныддихтæ кодта æртæ къордыл: «Обычные сочетания» кæцытæ фæзынынц, сæрибар дзырдбастæн йæ æвналæнтæ уæрæх куынæ вæййынц, уæд (возникающие тогда, когда свобода выбора ограничена определенными пределами) (уæззау низ). Фразеологион къордтæ (фразеологические группы), уыдон рæзынц уæд, кæд æмæ дыууæ æмбарынад иу æмбарынадмæ кæнынц (образующиеся тогда, когда два понятия почти сливаются в одно) (одержать победу) æмæ æртыккаг къорд та фразеологион баиугæнттæ (фразеологические единства). Уырдæм хæссы, кæрæдзийæ æнæфæхицæнгæнгæ чи сты, уыдон (которые обозначают одно неразложимое целое) (очистить место). Балли Ш. сын йæ дарддæры куысты дæр лæвæрдта ахæм классификаци. Уыдонæн се 'хсæн цæхгæр арæн скæнæн нæй. (Шмелев Д.М. СРЯ. Лексика. М. 1977. 293). Уыдонæй дыууæ фыццаг къорды кæрæдзийæ сты æнæфæхицæнгæнгæ здæхтытæ. Иу кæцыдæр дзырд сын вæййы эквивалент, æртыккаг æмæ цыппæрæм къордты фразеологизмтæ (фразеологион бæстытæ æмæ фæзæгъдтытæ) сты хæйттыл адих гæнæн кæмæн вæййы, ахæм здæхтытæ, сæ нысаниуджытæ æввахс лæууынц сæ аразæг компонентты нысаниуджытæм.
         Виноградов В.В. æртæ къордмæ ма (сращение, единство, сочетание) цыппæрæм къорд бафтыдта (Шанский Н. М. – фразеологические выражения (фразеологион фæзæгъдтытæ). Шанскийы хъуыдымæ гæсгæ фæстаг терминæй уымæн нæ пайда кæнынц æмæ дзы нысан кæной æрмæст фразеологион здæхт, фæлæ дзы хъуамæ нысан цæуа фразеологион здæхты сæрмагонд тип. Уыцы къордтæн профессор Медойты Б. дæтты ахæм нæмттæ: фразеологион баныхæстытæ, баиугæнттæ, бæстытæ æмæ фæзæгъдтытæ.
         ФРАЗЕОЛОГИОН БАНЫХÆСТЫТÆ – йæ компоненттæ бынтондæр кæрæдзийæ сты æнæфæхицæнгæнгæ, йæ компонентты 'хсæн æндæр дзырд бакæнæн нæ вæййы, арæх сæ æмбæлы архаизмтæ. Ацы къордмæ ахæссæн ис ахæм фразеологизмтæ, куыд: дæ нывонд фон, æвдадзы хос, дæ уды бонтæй, дæ мæрдты стæн, зæххы арды стæн, адæмы арды стæн, буды дон, буд мизын, сау лæг, мады бæх, фаты бæх, судзгæ цъутхал, абадгæ чызг, еусайраг фæуын, еусайраг дæ сæр, зынг хуыссын, цъыззыйы къуылых, чъиу цæст, галгуыбынæй – цъиудзæст, чъизи уд, чъизи лæг æмæ æнд.
         ФРАЗЕОЛОГИОН БАИУГÆНДТÆ – ацы къорды фразеологизмтæ дар æввахс сты фразеологион баныхæстытæм, кæрæдзийæ сты æнæфæхицæнгæнгæ, хаттæй-хатт гæнæн ис æмæ уой сæрибар дзырдбæстыты æнгæс, вæййы сын иу нысаниуæг: къухмæ райсын – исты куыст райдайын, сæр сæттын – истæуыл бирæ хъуыды кæнын, цард æхсиды – хорз цæрын, дур дæлармы хæссын, милмæ исын, хурмæ хæссын, адæмыл хъæр кæнын, дæндæгты къæс-къæс кæнын, митæй мæсгуытæ амайын æмæ æнд.
         Ацы къордмæ хауынц мивдисæгон фразеологизмтæй егъау къорд, стæй параллелизмон фразеологизмтæ дæр æмæ хъуыдыйады æмхуызон уæнгтæй арæзт фразеологизмтæ дæр: сæр бæрзæндты хæссын, хи бакъул кæнын, лæгæй-усæй, цъиуæй-бæдулæй, æнæмард-æнæдзуар, лæугæ хох, цæугæ мæсыг, куыдз æмæ лæдзæг, къуыппæн-дзыхъхъæн зарæг æ.а.д.
         ФРАЗЕОЛОГИОН БÆСТЫТÆ – В. В. Виноградовы хъуыдымæ гæсгæ ацы къорды дзырдбæстытæ æввахс сты сæрибар дзырдбæстытæм, сæ аразæг дзырдты хæйтты нысаниуæг бæрæгæй зыны фæлæ уæддæр сæрибар дзырдбæстытæ не сты Ацы къордмæ цы фразеологизмтæ хауы, уыдоны иу компонентмæ бафтауæн вæййы алыгъуызон дзырдтæ æмæ сын вæййы ахæсгæ нысаниуæг. Уыдон дæр сты фæлгонцджын, аив, фæлæ фразеологион баныхæстытæ куыд аив, экспрессивон сты, уыдон афтæ не сты. Вæййы сын синонимтæ, гæнæн ис æмæ сæ баивæм æндæр дзырдтæй дæр. Зæгъæм: хæлиу дзых (æнæсæрæн), ком ивазын (ницы аразын), цæсты бахауын (химæ адæмы æркæсын кæнын), худæгæй мæлын (тынг худын), худæгæй артæн хæлттæ кæнын (тынг худын). Адон иууылдæр хауынц фидар дзырдбæстытæм æмæ æвзаджы дæр рæзынц хæрз æнцондæрæй. Цы дзырдтæй рæзынц, уыдонæй сæ куы фæхицæн кæнæм, ома сæ æндæр дзырдтæй куы баивæм, уæд сæ хъуыды ивд æрцæуы.
         ФРАЗЕОЛОГИОН ФÆЗÆГЪДТЫТÆ – выражения. Цыппæрæм къорд бахаста Шанский Н. М. æмæ йæ схуыдта «фразеологические выражения» – фразеологион фæзæгъдтытæ (Шанский Н. М. ЛСРЯ. М. 1972. 137). Ацы къорды фразеологизмты тыххæй уый афтæ зæгъы: «Устойчивые в своем составе и употреблении фразеологические обороты, которые не только являются семантически членимыми, но и состоят целиком из слов со свободными значениями) (137). Ардæм хауынц хуымæтæджы фæхъусынгæнинæгтæ, загъдаутæ, ома коммуникативон, кæнæ та номинативон характер кæмæн ис, ахæм фрæзеологион фæзæгъдтытæ. Зæгъæм: лæг лæг у, дзых дзых у, дзырд дзырд у, нæй дурæй хъæбæрдæр, куысты æнтыстытæ, царды æнтыстытæ, ацы сахатыл æмæ бирæ æндæртæ.
         Ардæм ма хауынц нæ ныхасы тынг чи ныффидар æмæ афтæмæй кæмæй пайда кæнæм, уыцы къорд дæр: ихæн буары алыгъд, уæнгтæ æрлæмæгъ сты, уæнгтæ нæ исын æмæ а.д. Ацы типы фразеологизмтæ керæдзийыл тынг æнгом баст не сты, нæдæр сын синонимтæй ис баивæн. Адон дæр дзурæг йæхæдæг нæ аразы, не 'взаджы æмбæлынц æнæхъæн формулатæй.
         Коммуникативон фæзæгъдтытæн характерон у предикативондзинад, вæйиынц æнæхъæн хъуыдыйæдтæ: сæ хал, сæ бæндæн сæхи уæд; сæ фароны цармимæ дæу уæд; мæ царм скæн, фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы; тæвд цæхæр дзы ацæуæд; дæ сæр бахæр; хæст хъулæй хъазын нæу.
         Номинативон фразеологион фæзæгъдтытæ арæзт цауынц номон дзырдтæй дæр: куыст куыст у, лæджы ныхас, кады митæ, дуры гуыбыны хъуыр-хъуыр æмæ афтæ дарддæр.

ФРАЗЕОЛОГИЗМТÆЙ ПАЙДА КÆНЫН

         Æвзаджы хъæздыг кæныны фæрæзтæй иу у фразеологазм. Уыдоны руаджы гæнæн ис дзурæг дæр æмæ фыссæг дæр равдиса йæ ахаст, дзырд цæуыл цæуы, уымæ, ома æнæуынондзинад, уарзон ахаст, циндзинад, фыдæхдзинад æлгъины ахастытæ æмæ афтæ дарддæр. Дзурæг дæр æмæ сæ фыссæг дæр пайда кæнынц, æвзаджы куыд æмбæлы, афтæмæй, сæ нысаниуæг æнæ аивгæйæ. Фæлæ хатт дзурæг дæр æмæ фыссæг дæр фæтырнынц иу кæнæ иннæ архайды кæнæ архайæджы фæлгонц тынгдæр равдисынмæ, кæнæ та æвзаджы хиæттæ тынгдæр равдисынмæ, уымæ гæсгæ фразеологизммæ бафтауынц исты дзырд, фæлæ, уыцы дзырд бафтаугæйæ, фразеологизмæн йæ нысаниуæг нæ ивы. Зæгъæм: зæххы скъуыды аирвæзын – раст цыма зæххы скъуыды аирвæзт, уæрмæй дзурæгау – раст цыма уæрмæй дзуры. Ахæм миниуæгæй арæх уымæн пайда кæнынц æмæ уый ныхасæн тынгдæр кæны йæ эмоционалондзинад, аив æй кæны. Ахæм афыстæн хатт даттынц иронийы хуызтæ дæр (кæс ма йæм, кæс (ничи йæм кæсы), мæлæты маркафа, йæ фæдыл ын муцъийы дзаг цæхх ныккæн).
         Фразеологизмтæй арæх пайда кæнынц юмористæ, сатириктæ. Уыдонæн характерондæр у хуымæтæджы дзургæ æвзаджы фразеологизмтæ, цæмæй хуымæтæгдæр рацæуой (алы афтид хуынчъы фындз тъыссын, дымгæ бон чердæм мизын хъæуы, уый нæ зонын. Чиныджы цыдæртæ базыдта, уырыссагау салтай-балтай сахуыр ис æмæ адæмы сæрты касти. Секъа. Дыса).
         Арæх публицистикон ныхасы пайдачындæуы æрбайсгæ фразеологизмтæй ирониы хуызы (Шеварднадзе æркалдта кæфхъуындары цæссыгтæ. Газет «Хурзæрин»).
         Банысан кæнын хъæуы уый дæр æмæ æппæт уыцы фадыджы фразеологизмтæй пайдачындæуы, адæмы æхсæн сæ цы нысаниуæджы пайда кæнынц, ахæмæй, ома сæ кысаниуæг æнæ аивгæйæ. Фразеологизмтæ се скондæй сты фæлгонцджынтæ æмæ уыцы фæлгонцджындзинад фадат дæтты се спайда кæнынæн аивадон æмæ публицистикон ныхасы, стæй ма дзургæ ныхасы дæр. Уыдон ныхасмæ тых аразгæйæ нæ бацæудзысты. Ныхасы хъуыды æргом кæнынц æвæлмонæй. Автортæ фразеологизмтæй куы фæпайда кæнынц, уæд сæм ногæй ницы бахæссынц, кæд сæм искуы иу дзырд бафтауынц, уæддæр. Уыимæ автор хъуамæ зона, фразеологизмтæй кæд куыд пайда хъæуы, уый. Уымæн æмæ уыдонæн хирдыгонау рацаразæн нæй, ис се спайдагæнæн хирдыгонау афыстмæ гæсгæ. Афысты хъуыдыйыл фразеологизмы хъуыды хъуамæ амбæла. Уый дзы куы нæ уа, уæд фразеологизмæн эстетикон роль нæ уыдзæн. Уыдон афыстыты тыхæй бакæнгæйæ нæ бакомдзысты. Цæмæй сæ сæрибарай пайда кæнай, уый тыххæй æвзагæн йæ æрдз зонын хъæуы, хуымæтæджы æвзагæн йæ миниуджытæ, йæхиæттæ æмбарын хъæуы, уый дзы куы нæ уа, уæд авторæн йæ бон нæ бауыдзæн уыдонæй раст спайда кæнын.
         Ирон фысгæ æвзаджы фразеологизмтæй арæх пайда кæнынц курдиатджын фысджытæ, публицисттæ. Уыдонæй арæх чи пайда кæны, уыдонæн се 'взаг бæрæг хуыздæрæй хицæн кæны, сæ уацмыстæ сты аппджындæр, се 'взаг у хъæздыгдæр, аивдæр, эмоционалондæр, экспрессивондæр. Уацмыс алыхатт дæр вæййы зæрдæмæдзæугæдæр. Фразеологазмтæй чи куыд пайда кæны, уымæ гæсгæ се 'взаг хицæн кæны. Чи сæ нæ пайда кæны, уымæн йе 'взаг у мæгуыр, ихсыд, къуымых.
         Арæх фразеологизмæн йæ равзæрдæй, ома йæ раздæры нысаниуæгæй фæпайда кæнынц æнæахæсгæ нысаниуæджы. Зæгъæм: Сывæллоны дæндаг риссы æмæ йын æй сæфтауын хъæуы æмæ фразеологизм дæндаг æфтауын. Фыццаджы «дæндаг æфтауын» у сæрибар дзырдбаст, дыккаджы та йын ис ахæсгæ нысаниуæг æмæ нысан кæны «амæлын».
         Хатт вæййы афтæ, æмæ фразеологизмæн йæ нысаниуæг не 'мбаргæйæ дзы куы фæпайда кæнынц, æмæ йæ нысаниуæг зыгъуыммæ рауайы бон изæрмæ куыстой æнæ 'рлæугæйæ, бонæн баизæрæй нæ тарстысты (газет «Хурзæрин»). Фразеологизм «бонæн баизæрæй нæ тæрсын» нысан кæны дзæгъæл бадын, ницы аразын, цонгсчъилæй чи кусы, уый та бонæн баизæрæй тæрсы.

ФРАЗЕОЛОГИЗМТЫ СТИЛИСТИКОН АХУРÆНТÆ

         Æвзаджы фразеологион амæлттæй пайдачындæуы алыхуызон функционалон стилы дæр, уымæ гæсгæ сын ис иу кæнæ иннæ стилистикон ахурæнтæ (хуызтæ). Уыдон иууыл фылдæр æмбæлынц дзургæ æвзаджы (къуыри авд боны, мæрдтæ къуырисæр къуырисæр куы кæной, уæд, се 'хсæн дымгæ нæ хизы, ехсы быдау æнгом, къухыл судзгæтæ). Ацы къорды фразеологизмтæ ма арæх æмбæлынц аивадон литературæйы дæр. Фæлæ ма фразеологизмтæй бирæ ис æмæ сæ пайда кæнынц æрмæстдæр хуымæтæджы æвзаджы, ныхасы (дымгæ бон чердæм мизын хъæуы, уый нæ зонын, адæмы бын баззайын, хи адæмыл хурау байтындзын, къахæй æрбадæнтæ хойын, хи къахын, фындз къахын, дымджытæ ацæгъдын, æхсæны хъуг æ.а.д.).
         Егъау стилистикон цъар аразынц чиныгон фразеологизмтæ. Уырдæм хауынц зонадон стиль дæр æмæ официалон-хъуыддагон стиль дæр, фæлæ ирон æвзаджы уыдонæй уадиссаг нæ пайдачындæуы.
         Ирон æвзаджы фразеологизмтæ æмбæлынц публицистикæйы (цæнгтæ басчъил кæнын, сæр раттын, удæй арт цæгъдын, арвы кæрæтты ныгъуылын, арс сæ кæрдо цæгъдын нæ уæнды, уд къæхты бынæй ауайын æмæ æнд.).
         Фразеологизмтæй иутæй тынг пайдачындæуы аивадон литературæйы æмæ дзургæ ныхасы дæр (ныхасæн хицау уын, ком нæ дæттын æмæ æнд.).
         Ирон æвзаджы фразеологизмтæ сæ эмоционалон-экспрессивон ахастытæм гæсгæ сæ гæнæн ис æмæ дихгонд æрцæуой дыууæ къордыл. Уыдонæй иутæн ис тынг эмоционалон хуыз, æвзаджы аивдзинæдтæ сæ ирдæй пайдагонд цæуы. Зæгъæм, дзургæ æвзаджы фразеологизмтæй бирæтæн ис гуырымыхъ (фамильярный), хъазыны, иронийы, æнæуыноны ахасты æууæлтæ (нæ фæхсынæй у, нæ къæдзилæй; хейæ, бойæ ницы æмбарын; зыгуым сæр, зыгуымы голлаг, мæлæты лæг, ничи йæм кæсы, хуыдоны сæдзынæг, хуыйы къах, æнæбос дзæкъул, тынд карчы хуызæн). Фразеологизмтæн характерон у хъæлæсы уаг фæбæрзонддæр кæнын, æнкъарæнтæ тынгдæр змæлын кæныны ахаст (къухтæ туджы ахурын, цардæй ацæуын, цардæй мæлæты æхсæн, туг фидын, туджы аргъ, цары сыффытт). Ирон æвзаджы фразеологизмтæй бирæ ис, эмоционалон хуыз кæмæн нæй, ахæмтæ. Уыдонæй пайдачындæуы номинативон функцийы (гом æмбырд, æргом зæрдæ, зæрдиаг адæймаг). Ацы къордæн фæлгонцджын ахаст характерон нæу. Характерон сын у иу нысаниуæгад.

ФРАЗЕОЛОГИОН ЗДÆХТЫТЫ ВАРИАНТТÆ

Ирон æвзаджы фразеологион здæхтытæ арæзт цæуынц алыхуызæтты. Иутæн æдзух вæййы уыцы иухуызон лексикон-грамматикон сконд (авд хохы фæстæ, Агуыры æфсад, авджы хуызæн, адæммæ хæссын, адæмы дзыхы бафтын æ.æнд.). Фæлæ ма фразеологизмты æхсæн æмбæлы, се скондон хæйттæй, ома компоненттæй йын иу иннæмæй баивæн куы вæййы. Уыцы миниуæг фразеологизмты хонынц варианттæ. Уый у йæ лсксикон-грамматикон хицæндзинад йæ нысаниуæгмæ гæсгæ у, цы дзырдæй ивд æрцæуы, уыйæнгæс. Ахæм ивды рæстæджы фразеологизмы нысаниуæг æндæр хуызон нæ кæны, компоненттæй иу иннæмæй ивд цы æрцæуы, уый йедтæмæ. Хицæндзинад ис æрмæстдæр компонентты баивдæй. Гæнæн ис æмæ йæ стилистикон хуыз дæр фæива. Зæгъæм: иу копеччы аргъ йедтæмæ нæу – иу сау копеччы аргъ нæу. Дыккаг хуызы йæ экспрессивондзинад, лексикон хуыз у тыхджындæр. Кæнæ къахы сындзау цæуы – къахы бын сындзау цæуы, къæбæр исын – къæбæр дзыхæй (хъæлæсæй) исын (фелвасын), Хуыцауы къахæргæвдæг – Хуыцауы галы къахæргæвдæг. Варианттæ сæ кæнынц экспрессивон дæр, тыхджындæр у сæ лексикон хуыз, сты аивдæр, зæрдæмæисгæдæр.
Варианттæ хæццæ кæнын нæ хъæуы синонимон фразеологизмтимæ.

СИНОНИМОН ФРАЗЕОЛОГИЗМТÆ

         Фразеологион здæхтæн йæ эквивалент вæййы æрмæст сæрмагонд нысаниуæгджын дзырд нæ, фæлæ ма йын гæнæн ис æмæ ма йæ эквиваленттимæ уæ æххуысгæнæг дзырд дæр. Зæгъæм: зæрдæ фæйнæрдæм тоны – масты кæнын, зæрдæ цæхæраджынтæ кæны – мæсты кæнын, зæрдæ артау судзы – мæсты кæнын. Уыдон сегас дæр сты синонимон фразеологизмтæ. Фразеологион синонимтæ хонæм ахæм фразеологион здæхтытæ, кæцытæ нысан кæнынц иухуызон предметтæ кæнæ архæйдтытæ. Лексикон синонимтæ кæрæдзийæ хицæн кæнынц сæ компонентты сконд æмæ стилистикон хиæдтæй.
         Синонимон здæхтытæ гæнæн ис æмæ кæрæдзийæ хицæн кæной семантикæйы фæлгъуызтæй æмæ сæ стилистикон фæлгъуызтæй (хуызтæй), æвзаджы сæ куыд пайда кæнынц, сæ дзырдты бастдзинадæй æмæ æндæртæй Сисæм ахæм фразеологизмтæ – синонимтæ, куыд: къæхтæ адаргъ кæнын, уд атæхын, уд сисын, ингæнмæ ныххизын – адонæн сæ нысаниуæг иууылдæр у амæлын, фæлæ кæрæдзийæ хицæн кæнынц сæ экспрессивон-стилистикон хиæдтæй, стæй сæ ныхасы куыд пайда кæнынц, уымæй дæр. Зæгъæм, фразеологион синонимтæ сындзытыл бадæгау уын æмæ зæрдæ кæрчытæ хæрынц – сæ нысаниуæг у зæрдæ æхсайын, фæлæ сæ кæрæдзийæ хицæн кæнынц сæ дзырдты бастдзинадæй.
         Синонимон фразеологизмтæ фылдæр æмбæлынц мивдисæгон æмæ фæрсдзырдон фразеологизмты. Уыдон æмбæлынц æппæтæй арæхдæр æмæ аразынц бирæ синонимон къордтæ. Зæгъæм: гæдыйы къуди дзы ницæуыл аныдзæвдзæн, йæ уæлæ йын пут хор куы рауадзай, уæд дзы зæхмæ ницы æрхæццæ уыдзæн – мæгуыр; уæлгоммæ хуыссын, бонæн баизæрæй нæ тæрсын, зæрдæйы дон уадзын, чъылдымыл ратул-батул кæнын, риуы фæйнæджытæ хурмæ тавын – сæ нысаниуæг у иууылдæр ницы аразын.
         Синонимон фразеологизмты æмбæлы къорд, кæцытæн се сконд вæййы иухуызон компоненттæ. Уыдон вæййынц кæнæ сæйраг дзырдтæ кæнæ дæлбар (æвзаг æй хæры, æвзаг иу ран нæ лæууы, æвзаг химæ нæ дæрын; уд ласын, уд скъуынын æ.а.д).

ФРАЗЕОЛОГИОН ОМОНИМТÆ

         Ирон æвзаджы фразеологион омонимтæ æмбæлынц хæрз стæм. Уыцы къордмæ хъæуы ахæссын се скондæй æмхуызæттæ чи сты, фæлæ сæ нысаниуджытæй та бынтондæр æндæр хуызæттæ чи сты, ахæмтæ. Зæгъæм: сæрыл хæссын – искæй, истæй бæсты хи мæлæтмæ дæттын, хи ауæлдай кæнын, хи цардыл къух сисын. – Уæ дæ сæрыл мæ æрхæссай, мæ иунæг æнамонд æфсымæр. Хацырты С. Хæхты фæдисон. Æмæ сæрыл хæссын – исты тынг сæзмæлын кæнын кæнæ искуыцæй тагъд ралидзын, рацæуын, хыл кæнын, цъах-цъах кæнын. Зæгъæм: дуар йæ сæрын ахаста, йæ цъах-цъахæй бæстæ йæ сæрыл хæссы. Хылæй бæстæ йæ сæрыл хæссы. Дзырд исын – искуы æмбырды дзырды бар, ныхасы бар исын, ома раныхаскæнынæн бар исын, хи фæндонмæ гæсгæ, искуы ныхасы рацæуын – брать слово. Æмбырды æз дзырды бар райстон æмæ алцыдæр зæгътон æргом. Æмæ дзырд исын – исты саразыны тыххæй искæмæй зæрдæвæрд исын. Дзырд дзы райстон, цы йын бахæс кодтон, уый кæй сараздзæн.
         Ацы омонимтæ фæзынынц иу æмбарынадæн сæ хъуыдытæ аивгæйæ æмæ райсынц хицæн миниуджытæ. Ахæм фразеологизмтæ куы фæзыны, уæд уый нысан кæны, сæ миниуджытæ керæдзийæ цæхгæр кæй ахицæн сты, фесафынц бирæ нысаниуæгон миниуджыгæ.
         Фразеологизмтæн гæнæн ис æмæ сын сæрибар дзырдбастыты уæ æнгæсдзинæдтæ се скондæй. Зæгъæм: дзырдбаст æвзагыл фæхæцын-æн ис фразеологизм æвзагыл хæцын – дзæгъæлы нæ дзурын, уæлдæйттæ нæ дзурын. Сывæллон дзургæ-дзурын йе 'взагыл фæхæцыд. Ам æвзагыл фæхæцын у сæрибар дзырдбаст, фæлæ хъуыдыйады: йæ маст зæрдæйы нал цыд æмæ Фаризæты раз йе 'взагыл хæцын нæ бафæрæзта. МД. 1983. 3. Мария йе 'взагыл хæцын базыдта. Дзесты Куыдзæг. Алагираг. Фæстаг дыууæ хъуыдыйады «æвзагыл хæцын» у фразеологизм.
         Ахæм æнгæсдзинæдтæ ирон фразеологизмты тынг арæх æмбæлынц. фæлæ дзы æмбæлы ахæмтæ дæр æмæ æнгæсдзинæдтæ æппындæр кæмæн нæй (æвзаджы алгъыл бадын, æвзаджы цъуппыл бадын, æвзаджы бынты рауай-бауай кæнын). Ахæм миниуджытыл не 'мбæлдæуы номон æмæ фæрсдзырдон фразеологизмты.

ФРАЗЕОЛОГИОН АНТОНИМТÆ

Ирон æвзаджы фразеологион антонимтæ арæх æмбæлы, ома кæрæдзийы ныхмæвæрд чи сты, ахæмтæ. Уыдон бирæ къаддæр сты фразеологион синонимтæй. Æвдисынц алыгъуызон ахастытæ: сау зæрдæ – æдзæстуарзон; хæлар зæрдæ – хорз æнтыстытæ кæмæн ис, ахæм, искæй зындзинадмæ чи нæ бæллы ахæм; хъæбæр зæрдæ – алцæмæ æнæмæты ахаст чи дары, ахæм; фæлмæн зæрдæ – искæмæн æвзæрдзинад кæй нæ фæнды, ахæм; хæларахастджын; арсы зæрдæ – æнæмæт чи у, тæригъæд чи нæ зоны, ахæм; уæндон; тæрхъусы зæрдæ – тæрсаг.
Антонимон фразеологизмтæм ма ахæссæн ис, æппæрццаг хайыгтимæ кæм æмбæлынц, уыдон (ком дæттын – ком нæ дæттын, ком дарын – ком нæ дарын, дзыхыл хæцын зонын – дзыхыл хæцын нæ зонын, дзыхы дон дарын – дзыхы дон нæ дарын.

БИРÆНЫСАНИУÆГОН ФРАЗЕОЛОГИЗМТÆ

         Ирон æвзаджы фразеологизмтæн сæ фылдæр сты иунысаниуæгонтæ (дзыхы къæбæлтæ кæнын, дзыхыл гуыдыр æвæрын, дзыхыл цъутта æвæрын, фындз ныхъхъил кæнын), фæлæ дзы, кæд арæх нæ, уæддæр дзæвгар æмбæлы дыууæ æмæ фылдæр нысаниуæг кæмæн ис, ахæм фразеологизмтæ. Зæгъæм:
         Зæрдæ хæссын:
         1) хæццæ кæнын, омын. Ахсæн æмæ тъæнгтæ алхынцъытæ кодтой, сæр тъæппытæ хаудта, зæрдæ хаста. МД. 1985. 8;
         2) маст хæссын, маст нæ рох кæнын. Кæсыс, уæды зæрдæ мæм хаста… уæдæ мæнæн æнцон уыд, мæ былты туг мын куы акалдтой, уæд. Букуылты Л. Зарæг баззад цæргæйæ;
         3) хæстæгдзинады ахаст дарын. Хионы зæрдæ уæм хæссын.
         Зæрдæ дзæбæх кæнын:
         1) искæмæн йæ маст ссæуыны тыххæй исты хорз ныхæстæ зæгъын;
         2) иучысыл нозт акæнын.
         Цæст дарын:
         1) искæмæ, истæмæ хъусдард здахын. Олгъа та адæмы æхсæн æрныгъуылд æмæ йæ цæст дардта, фæдсгарæг базарæй æдтæмæ куыд атындзыдта, уымæ. Хацырты С. Хæхты фæдисон;
         2) æххуыс кæнын. Махæн та нæ бон цы бауыдзæн, уæ цæст нæм куы нæ фæдарад уæд. Беджызаты Ч. Бирæгътæ.
         Зæрдæйы тыппыртæ сыхалын:
         1) тынг фæкæуын;
         2) тынг фæхыл кæнын.
         Зæрдæмæ ныккæсын:
         1) æнкъард кæнын;
         2) искæй сусæг фæндтæ, хъуыдытæ базонын.

         Дзырдуатмæ бацыд фондз мин фразеологион иуæгæй фылдæр Уыдон æмбæлынц алы сферайы дар. Бирæ дзы æмбæлы буары хæйттимæ бастæй уæлдай тынгдæр та дзырд «зæрдæ»-имæ бастæй, стæй дзырдтæ «æвзаг», «цæст» æмæ æндæртимæ бастæй. Уыдон æвдисынц алыгъуызон ахастытæ: цин, маст, фыдæхдзинад, тас, уарзондзинад, æнæуынондзинад, мæнгарддзинад, æргом кæнынц миддунейы æнкъарæнта æмæ афтæ дарддæр.
         Ирон фразеологизмты тыххæй цы зæгъын хъуыд, уымæй ам загъдгонд æрцыд йæ иу чысыл хай.
         Темæ æнхъæлмæ кæсы йæ иртасæгмæ.

Дзабиты З.Т.

* Дзырдуаты фарсмæ *