ДЗУАПП ХÆБЛИАТЫ ОЛЕГÆН,
кæнæ ноджы дæр ма иу хатт фæрссаг ныхасы тыххæй
Журналист Хæблиаты О. уац «Еще раз о косвенной речи» мыхуыры рацыдис газет «Осетия. Свободный взгляд»-ы 2009 азы 23 июлы. Уацы автор рæгъмæ хæссы ирон æвзаджы синтаксисы лыггæнинаг фæрстытæй цалдæр, уыимæ проблемæйы критикон афæлгæстыл не ’рлæууы, фæлæ кæны бæлвырд хатдзæгтæ, дæтты, растдæр æм чи кæсы, ахæм уынаффæтæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, уацы автор æнхъæлмæ кастис, ирон æвзагзонынад йæ куысты мидис кæмæн у, уыдоны дзуапмæ. Хъыгагæн, ахæм дзуапдæттæг куы нæ разындис (ирон æвзаг иртасджыты нымæц иртасинаг хъуыддæгтæй сæдæ хатты къаддæр у), уæд Хæблиаты О. йæ уац æрбахаста ЦИПУ-йы ирон æмæ иумæйаг æвзагзонынады кафедрæмæ. Дзуапмæ йæ æгæр бирæ æнхъæлмæ кæсын кæй бахъуыдис, уый тыххæй хатыр курын æмæ, мæ азымыл сæтгæйæ, уацы авторы зæрдæ фæфæлмæндæр кæныны охыл, бæстон ныхас кæныныл бацархайдзынæн.
Уацы ныхас цæуы дыууæ хицæн проблемæйыл. Сæ иу баст у тæлмацы хицæндзинæдтимæ, иннæ та — фæрссаг ныхасы структурæимæ.
Фыццаг абзацы Хæблиаты О. тæлмац кæны, комкоммæ ныхасы хуызы арæзт чи у, иу ахæм хъуыдыйад Библийæ (Не тот ли это Давид, которому пели в хороводах, говоря: «Саул поразил тысячи, а Давид — десятки тысяч»?) æмæ дзы аразы фæрссаг ныхас (Саул минтæ ныццагъта, Давид та — дæсгай минтæ, зæгъгæ, заргæ-зарыны афтæ кæмæй дзырдтой, уый уыцы Давид нæу?), уымæн æмæ «из прямой речи надо сделать косвенную, иначе нам не удастся нормально выразить вопросительную авторскую речь». Цымæ цæуылнæ? Мæнмæ гæсгæ, ацы конструкци ратæлмац кæнæн ис, йæ структурæ йын нæ аивгæйæ: Уый уыцы Давид нæу, заргæ-зарын афтæ кæмæй дзырдтой: «Саул минтæ ныццагъта, Давид та — дæсгай минтæ»? Рогдæр æмæ мæм растдæр кæсы ахæм формæ, фæлæ мын уацы автор мæ ныфсы бæлоны къубал ахауын кодта: «другие варианты перевода указанного стиха будут неудачными»… Хатыр курын, фæлæ-ма нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм тæлмацы спецификæ. Иуæй, фразæйы мидис æххæстæй раргом кæнын хъæуы, иннæмæй, цы текст ивæм, уымæн йæ национ колорит æмæ стилистикæ бахъахъхъæнын хъæуы, аннæмæй — цы ’взагмæ тæлмац кæнæм, уый домæнтæ æххæст кæнын хъæуы. Афтæ мæм кæсы, цыма уацы авторы тæлмац ацы хæстæ не ’ххæст кæны…
Дыккаг абзацы æвзæрст цæуы республикон газеттæй иуæй ист хъуыдыйад: «Коммунисттæ Ленинæй афтæ цæмæн дзурынц: уый нæ партийы бындурæвæрæг у?» Æнæ сразы уæвæн нæй уацы авторы хатдзæгимæ: ацы хъуыдыйад æцæгæй дæр у «совершенно неудобоваримое с точки зрения синтаксического построения»: фарстон хъуамæ уа искæй ныхас нæ, фæлæ авторы ныхас. Рæдыд æнцонæй сраст кæнæн ис, æрхæцæн нысæнттæ раст сæвæргæйæ: Коммунисттæ Ленинæй афтæ цæмæн дзурынц: «Уый нæ партийы бындурæвæрæг у»? Кæнæ та дзы домгæвазыгджын хъуыдыйад — фæрссаг ныхас — саразгæйæ. Ацы фæндагыл ацыдис Хæблиаты О.: Уый нæ партийы бындурæвæрæг у, зæгъгæ, коммунисттæ Ленинæй афтæ цæмæн дзурынц?
Куыд уынæм, афтæмæй уацы автор «уарзы» комкоммæ ныхас фæрссаг ныхасæй ивын. Уымæ гæсгæ дардæр бæстон æвзары Багаты Никъалайы ахуыргæнæн чиныджы («Современный осетинский язык», ч.2. Орджоникидзе, 1982) хай «Косвенная речь». Уый фæдыл мæм сæвзæрдис иу фарст. Кæд Хæблиаты О. хæс у, ирон æвзагзонынады фæрссаг ныхасы фарст куыд лыггонд цæуы, уый равзарын, уæд æрмæст иу куыстыл æнцайын нæ хъæуы. Кæд хæс æндæр у — Багаты Н. чиныджы хъæндзинæдтæ раргом кæнын, — уæд уымæн та æгæр ферæджы ис… Цавæр аиппытæм фемдзаст ис автор? Фыццаджыдæр, рæдыдыл нымайы æрхæцæн нысæнтты æвæрд, Багаты Никъала дæнцæгæн Коцойты Арсены уацмысæй кæй райста, уыцы хъуыдыйады: Сæ дыууæ дæр хинымæры дис кодтой, зæгъгæ, æртæйæ дæр æмгæрттæ куы стæм, уæд Темыр цæй тагъд фæзæронд ис, цæй халас адардтой йæ рихитæ. (Багаты Н., 482 ф.) Хæблиаты О. хъуыдымæ гæсгæ, Багаты Н. дæр æмæ Коцойты А. дæр фæрæдыдысты æмæ хъуыдыйады кæроны фарстон нысан нæ сæвæрдтой: «данное предложение заканчивается вопросом, а вопросительное окончание предложения по правилам пунктуации предполагает и вопросительный знак». Хъыгагæн, «Ирон æвзаджы орфографи æмæ пунктуацийы æгъдæутты» ацы уавæры кой нæй, фæлæ-ма æркæсæм Д.Э. Розенталы чиныг «Справочник по русскому языку. Орфография и пунктуация»-мæ (М., Мир и образование, 2003): «Если придаточное предложение образует косвенный вопрос, то в конце сложноподчиненного предложения вопросительный знак обычно не ставится, например: Я прервал Савельича вопросом, сколько у меня всего денег (Пушкин); Корчагин неоднократно спрашивал меня, когда он может выписаться (Н.Островский)» (с.103). Ахæм дæнцæгтæ ис уырыссаг æвзаджы синтаксисы ахуыргæнæн чингуыты дæр: «Я спросил, куда идет поезд. Ср.: Я спросил: «Куда идет поезд?» (Н.С. Валгина. Современный русский язык. Синтаксис. М., Высшая школа., 2003. С. 384). Куыд уынæм, афтæмæй кæд исчи рæдийы, уæд уый Багаты Н. нæу. Уацы автор ахуыргонд æмæ фыссæджы «рæдыд» сраст кæнынæн цы «альтернативон» вариант дæтты, уый та æз схонин ирон синтаксисæн тыхми: «Æртæйæ дæр æмгæрттæ куы стæм, уæд Темыр цæй тагъд фæзæронд ис, цæй халас адардтой йæ рихитæ, зæгъгæ, сæ дыууæ дæр хинымæры афтæ дис кодтой»... «Афтæ» нæ, фæлæ «ууыл»… Раст зæгъгæйæ, ахæм конструкци дæр фехъусæн ис — искуы уынджы … Фæлæ йæ Арсен ныффыстаид?! Тобæ зæгъ!
Иннæ абзацы мидисыл афтæ бадис кодтон, æмæ дзы цитатæ æнæрхæсгæ нæй: «Думаю, что пора указать на главный недостаток, который имеется «Косвенная речь» учебника осетинского языка Николая Багаева. Недостаток этот заключается в том, что автор книги не указал место косвенной речи (то есть речи говорящего) по отношению к авторской речи. Как видно из приведенных выше примеров, косвенная речь в осетинском предложении чаще всего напрашивается на начало предложения. Там его и следует ставить. С этой идеей согласились многие опытные журналисты, пишущие на осетинском языке, с кем я разговаривал в процессе подготовки данного текста…». Цитатæ хæсгæйæ, авторы грамматикæ æмæ стильмæ кæй нæ «фæныхылдтон», ууыл ард хæрын. (Бауырнæд уæ, «косвенная речь» «его» кæй нæу, фæлæ «ее», уый зонын; стæй «на языке, с кем я разговаривал» дæр æз не ’рхъуыды кодтон.) Ныр та Багаты Никъалайы чиныджы «сæйраг хъæндзинады» тыххæй. «Бирæ фæлтæрдджын журналисттæ» дæр æмæ уацы автор дæр ацы чиныг лæмбынæг куы бакастаиккой, уæд бамбæрстаиккой: 1) «косвенная речь» æмæ «речь говорящего» синонимтæ не сты; фыццаг «фæрссаг ныхас» хуыйны æмæ у кæйдæр ныхас равдисыны формæтæй иу, иннæ та «искæй ныхас» хуыйны æмæ у фыццаджы иу хай; 2) комкоммæ ныхасæй фæрссаг ныхас арæзт цæуы домгæвазыгджын хъуыдыйады хуызы (ууыл Багаты Н. дзуры 830-æм параграфы дыккаг абзацы; 3) ахуыргонд тынг лæмбынæг æрлæууыдис домгæвазыгджын хъуыдыйады хуызтыл æмæ раст уыцы хайы (388-æм фарсæй 358-æм фарсмæ) æвдисы, алыхуызон хъуыдыйæдты уæлæмхæст цавæр позицийы вæййы, уый.
Абзацы кæрон ма автор ноджы дæр иу уайдзæф ныххуырста Никъалайыл: «Следует отметить, что Н. Багаев в своем учебнике примеров предложений, где авторская речь является вопросительным, а прямая (косвенная) речь — повествовательным предложением, не приводит, хотя он обязан был привести примеры таких конструкций». Багаты Никъалайæ цы домдæуы, уый æнцон бамбарæн нæу, — терминтæ куырмæлхынцъытæ сты. «Прямая (косвенная) речь» нæ, фæлæ «чужая речь»… Уый дæр афтæ фæуæд, фæлæ мæ ацы «обязан» æрдæг фæкодта. Литературон æвзаджы æппæт конструкциты хуызтæ дæр лæвæрд вæййынц нормативон грамматикæйы. Ахæм грамматикæ тынг стыр зонадон куыст у, бирæ азты дæргъы йæ æнæхъæн коллективтæ феххæст кæнынц. Мах та, нæ бонæй уæм, уый иу адæймагæй домæм, уымæй дæр — ахуыргæнæн чиныджы авторæй.
Æмæ ма ноджы дæр иу уайдзæф: «Кстати, тот факт, что Багаев в качестве примеров косвенной речи приводит только лишь предложения из текстов на осетинском языке (пусть и написанных известными писателями, которые, как видим, тоже могут ошибаться) — то есть без перевода с русского на осетинский — можно считать еще одним недостатком раздела «Косвенная речь». Данное однообразие (то есть отсутствие переводного материала с русского на осетинский отрицательно сказывается на указанный раздел». Фиппаинæгтæ цитатæмæ: 1) «только лишь» дзургæ ныхасы (ома æдзæттæ ныхасы) миниуæг у, литературон ныхасы та — кæнæ «только», кæнæ «лишь»; 2) «переводной материал с русского на осетинский» — йæ стилистикæ тынг «къуылых у»; 3) «сказывается» на чем-либо, но не на что-либо; ома номдар йæ фæстæ «предложный» хауæны хъуамæ уа. Багаты Никъалайы «æппæрццæг миниуæг»: æвзаджы грамматикæ æмæ тæлмацы теори дыууæ хицæн дисциплинæйы сты… Уæвгæ, Никъала цы аххосджын у ахæм уавæры: «Для примера возьмем следующее сложноподчиненное предложение, которое следует перевести на осетинский язык: Отвечая на вопрос корреспондента газеты о том, сколько времени продлятся строительные работы, бригадир ответил, что через два месяца здание будет готово (это непростое предложение, синтаксические тонкости которого может объяснить лишь опытный лингвист»? Фыццаджыдæр, ацы хъуыдыйад «следует перевести» нæ, фæлæ «следует категорически отмести»! «Отвечая, бригадир ответил…» Дыккаджы та уый, æмæ ацы конструкци равзарынæн «фæлтæрдджын лингвист» ницæмæн хъæуы. Фарæстæм къласы рæстæмбис ахуыргæнинаг æй зоны: ай у домгæвазыгджын хъуыдыйад дыууæ уæлæмхæст хаимæ. Нæ цыппæрæм курсы студенттæ йæ фæбæлвырд кæндзысты: у полипредикативон домгæвазыгджын хъуыдыйад уæлæмхæст хæйтты алыхуызон æмдомгæ бастдзинадимæ.
Уацы автор раст бафиппайдта, домгæвазыгджын хъуыдыйады фæд-фæдыл дыууæ бæттæджы (хайыгтæ бæттæджы фунцийы) дзургæ ныхасы миниуæг кæй сты, уый. Фæлæ зын у йæ хатдзæгимæ сразы уæвын: «Примеры, где подряд идут два и даже три вводных слова, допустимы в разговорной речи, но никак не в учебнике осетинского языка, потому что осетинский язык стремится к краткости выражения мысли». Ахæм дæнцæгтæн уæвæн дæр ис æмæ хъæугæ дæр кæнынц ахуыргæнæн чиныджы, æрмæст бацамонын хъæуы, дзургæ ныхасæн характерон кæй сты, уый. Хуыцау хорз, æмæ ирон æвзаг æрмæст хъуыды равдисыны хуызы цыбырдзинадмæ нæ тырны, фæлæ ма йæ рæсугъддзинад æмæ хъæздыгдзинадмæ дæр, æндæр ма ныхасы стильтæй æрмæст иу баззаид — къæнцылары стиль.
Мæ дзуаппы гуырахст уацæн йæхи гуырахстæй фæфылдæр ис, æмæ стъæлф сæвæрдзынæн. Кæронбæттæны ма æртæ фиппаинаджы.
Фыццаг. Цыфæнды генион ахуыргондæн дæр йæ размæ чидæртæ вæййы — стыр курдиат дуры гуыбынæй нæ равзæры. Æмæ иумæйаг хъуыддагмæ мисхалы бæрц æвæрæн чи бахаста, уымæй дæр бузныг уæвын хъæуы. Стыр ахуыргонд æмæ стыр педагог Багаты Никъалайы номæн та мах хъуамæ табу кæнæм.
Дыккаг. Æвзаджы актуалон проблемæтæ иртасын кæй фæнды, уый хъуамæ иу чиныгыл ма æнцой кæна, фæлæ, цыдæриддæр æрмæг ис, уый зона. Æрмæст афтæмæй ис раст хатдзæгтæ скæнæн.
Æртыккаг. Стыр бузныг Хæблиаты Олегæн, ирон æвзаджы хъысмæт æмæ ирон æвзагзонынады уавæрмæ æцæгæлоны цæстæй кæй нæ кæсы, уый тыххæй.
Филологон зонæдты кандидат, ЦИПУ-йы ирон æмæ иумæйаг æвзагзонынады кафедрæйы доцент Куыдзойты Анжелæ