Коцойты Арсен
СÆГЪ ÆМÆ ЧИНЫГ
(Индиаг таурæгъ)
Раджы, тынг раджы, Индийы стыр бæстæйы цардысты æртæ æфсымæры — иу фыд, иу мадæй гуырд. Хистæр æфсымæр хуындис Къуындзих, астæуккаг — Къабуз æмæ кæстæр — Бырынкъ.
Дунесфæлдисæг Буддæ адæмтæн чингуытæ куы уæрста, уæд ацы æртæ æфсымæрæн дæр ратта диссаджы рæсугъд чиныг.
Ратта Буддæ чиныг æмæ загъта:
— Хъахъхъæнут ацы чиныг, хурæй ма басудзæд, уазалæй ма ныссæлæд, уарынæй ма ныххуылыдз уæд, фыдызнаг уын æй ма фæхæссæд! Цалынмæ уый уæ къухты уа, уалынмæ уын фыдгулы цæст нæ разиан кæндзæн, тыхгæнæг уын тых нæ бакæндзæн. Уæ быдыры — хорзад, уæ фосдоны — фосзад, уæ бинонтæ — æнæниз æмæ амондджын.
Афтæ зæгъгæйæ, Буддæ йæ къух арвы ’рдæм фезмæлын кодта, æмæ уайтагъд йæ тæккæ къæхты раз æрæнцади сызгъæрин асин. Цæстыфæныкъуылдмæ сфардæг ис Буддæ уæларвмæ. Уым сызгъæринцъарджын баз йæ нывæрзæн акодта æмæ, хуыр-хуыр кæнгæйæ, йæ фæллад уагъта.
Уæд æртæ æфсымæры сфæнд кодтой Буддæйы хæрзиуæджы тыххæй куывд саразын. Æрæвæрдтой стыр тæрсы бын æртæ дурыны дзаг цывзыджын арахъ.
Бирæ фæкуывтой æртæ æфсымæры Буддæйæн, бирæ йын фервыстой зæрдиаг арфæтæ:
Æртæ кæхцы куы равдæлон сты, æртæ дурынæн сæ бынтæ куы сзындысты, уæд æртæ æфсымæры дæр, кæм бадтысты, уым афæлдæхтысты. Уыдон афтæ хъæбæр хуыссыдысты, æмæ сæ хуыр-хуырæй хæстæгдæр къæдзæхтæ зæлыдысты, хъæды мæргътæ та хæстæг нал уæндыдысты.
Уыцы афон кæцæйдæр рафтыди сау сæгъ. Рæсугъд чиныг куы ауыдта, уæд ыл йæхи ныццавта æмæ йæ фæткъуыйы сыфтæртæй адджындæрæн бахордта.
Дыккаг бон æфсымæртæ райхъал сты аходæнафон. Сæ зæрдыл æрбалæууыди Буддæйы лæвар æмæ йæм бауадысты фенынмæ.
Нал ссардтой чиныг.
Авд мæйы æмæ авд боны æфсымæртæ æрдиаг кодтой сæ чиныджы сæфты тыххæй. Авд мæйы æмæ авд боны сæ маст кæрæдзиуыл калдтой, стæй фæйнæрдæм фæцыдысты.
Къуындзих фæцыди æмæ цæгатаг паддзахæн стражник ныллæууыди. Къабуз ахызти хæхты сæрты хуссарырдæм æмæ цавæрдæр æлдарæн цагъар ныллæууыди. Бырынкъ фæцыди æмæ Стыр Кæсæгæн фаджысмæрзæг æмæ къæхтæхсæг ныллæууыди.
Бирæ азтæ аивгъуыдта, бирæ дон ацыди Терк æмæ Леуахийы. Æртæ æфсымæры сфæлмæцыдысты æцæгæлон бæстæты æгад куыстæй. Сæ зæрдыл æрбалæууыди сæ райгуырæн бæстæ.
Иу бон, иу сахат æрцыдысты стыр тæрсы бынмæ.
Уыди диссаджы сæрдыгон бон. Хуры тынтæ цæстытæ тартæ кодтой.
Æртæ æфсымæры дзыназын байдыдтой:
— О Буддæ, Буддæ! Æркæс, куы нæ ферох кодтай!
Буддæ авæрдта сызгъæрин асин уæларвæй зæхмæ, æрлæууыди стыр тæрсы бын æртæ æфсымæры æхсæн æмæ загъта:
— Æз уæ нæ ферох кодтон. Уæхæдæг уæхи ферох кодтат... Зæгъут ныр, цы уæ хъæуы!
Æртæ æфсымæры æмдзыхæй загътой:
— Чиныг!
— Чиныг!
— Чиныг!
Ратта та Буддæ æфсымæртæн чиныг, фыццагæй рæсугъддæр, хуртæ æмæ дзы мæйтæ хъазыдысты. Æфсымæртæ йыл кæрæдзи тонын байдыдтой. Бæстæ хъæрæй байдзаг ис:
— Хицæн чиныг мын!
— Хицæн чиныг мын!
Æппын бынаты нал лæууыд кæстæр æфсымæр. Уый-иу куы фæхъæр кодта, уæд-иу Буддæ йæ хъусты хуынчъытæ æнгуылдзтæй ахгæдта.
Æппынфæстаг, хъæлæба къаддæр куы нæ кодта, уæд Буддæ райста чиныг фæстæмæ, фæсидти сау сæгъмæ æмæ йын чиныг цъаргай бахæрын кодта.
— Нæ уыдзæн сымахæн иу чиныг дæр! — загъта Буддæ æмæ сызгъæрин асиныл уæларвмæ сфардæг ис.
ФИППАИНÆГТÆ
Рацыд газет «Хурзæрины», № 30, 1927 аз. Фыст дæр æрцыдаид уыцы аз. Ам мыхуыр цæуы «Хурзæрин»-ы текстмæ гæсгæ. Фыссæджы чингуыты никуы уыд.
Сæргонды бын къæлæтты фыст ис — «Индиаг таурæгъ». Уый æрмæстдæр у аивадон фæрæз, æцæгæй та таурæгъ у Арсены оригиналон уацмыс. Фыссæг æмбисонды хуызы дзуапп дæтты, 20-æм азты ирон литературон æвзаджы тыххæй быцæутæ цы фарстаты фæдыл цыдис, уыдонæн. Уыди дыууæ фæндоны: иуæрдыгæй, Тыбылты Алыксандыр фыста, цæмæй ирон национ литературæ арæзт цæуа иу диалектыл — Темырболат, Къоста, Секъа, Елбыздыхъо, Цомахъы æвзаджы бындурыл; иннæрдыгæй, Къосирати Сæрмæт домдта, цæмæй дыгурон диалектыл дæр цæуа хицæн литературæ. Историон æгъдауæй Тыбылы-фырты хъуыды уыд растдæр, уымæн æмæ иу адæмы национ литературæйы æвзагæн нæй диалекттыл хицæнтæгæнæн. Арсен дæр хæцыд Тыбылы-фырты хъуыдыйыл, ныффыста цалдæр уацы, уыдоны æвдисы, фæйнæрдæм хæцгæйæ нæ, фæлæ æмдыхæй аразын кæй хъæуы иу литературæ иу диалекты бындурыл. Таурæгъ ирдæй æвдисы, сæ зонд иу чи нæ кæна, уыдон рухс æмæ хорздзинадыл куыд нæ фæхæст уыдзысты, уыцы хъуыды.
Буддæ — Инди æмæ æндæр скæсæйнаг бæстæты чи ныффидар, уыцы дины ахуырад буддизмы мифон бындурæвæрæг, æвдыст цæуы Хуыцауы хуызы.