Сиукъаты Никъала
С 45 Дун-дуне нæ алфæмблай
— Дзæуджыхъæу, Ир, 1993—469 ф.
Сиукъаты Никъала
Дун-дуне нæ алфæмблай
§ 88. Уран
1781 азы 13 мартъийы В. Гершель йæхи арæзт телескопæй касти æнæзмæлгæ стъалытæм æмæ цыдæртæ бæрæг кодта. Иу стъалыбардзы уый федта цавæрдæр стъалы, кæцы уыди чысыл зылды хуызæн. Æцæг стъалытæ цыфæнды тыхджын телескопы дæр зылдты хуызæн кæй никуы разынынц, уый Гершель дзæбæх æмбæрста. Æмæ ныр йæ телескопæй ахæм стъалы фенгæйæ, Гершель стыр дисы бафтыд. Гершель хатыд, уыцы ног æрвон буар стъалы кæй нæ уыд, уый, фæлæ йæ ног планетæ схонынмæ дæр йæ ныфс нæ бахаста æмæ адæмæн фехъусын кодта, ног кометæ ссардтон, зæгъгæ. Фæлæ Гершель фæрæдыд. Астрономтæ лæмбынæг куы ’ркастысты ног стъалымæ, уæд бамбæрстой, уый кометæ нæ, фæлæ планетæ кæй у. Уый уыдис, уæды онг адæм кæй нæма зыдтой, ахæм планетæ. Ног планетæйы схуыдтой Уран — афтæ хуындис грекъаг мифологийы арвы хуыцау æмæ Сатурны фыд.
Уранæн æнæ телескоп дæр ис фенæн, фæлæ æнæзмæлгæ стъалытæй зын раиртасæн у. Хурæй мах онг цæйас дæрддзæг ис, ахæм дæрддзæджытæ Хурæй Ураны онг ис 19,19. Афтæ дард уæвгæйæ, Уран хуры рухсæй тынг мæгуыр у. Хуры рухс Ураныл 370 хатты лæмæгъдæр у, махмæ цæйас у, уымæй. Ахæм дыдзы рухс уæлцъарыл бирæ истытæ фенæн нæй.
Юпитер æмæ Сатурнау Ураныл дæр суткæ хæрз цыбыр у — 10 сахаты æмæ 50 минуты. Фæлæ йæ афæдз тынг даргъ у. Хуры алыварс иу зылд æркæнынæн Ураны бахъæуы 84 азы. Уæлдай диссаг у Ураны сæмæны здæхт. 1934 азы уырыссаг астроном П. Паренаго сбæлвырд кодта, Ураны зилыны сæмæн йæ орбитæйы фæзойы кæй ис, уый. Афтæмæй Уран зилы Хуры алыварс «йæ фарсыл хуысгæйæ». Зилгæ дæр зыгъуымырдæм кæны — скæсæнæй ныгуылæнырдæм. 84 азы дæргъы Хур æрмæст иу хатт бакæсы Ураны полюстæй алкæмæ дæр. Хур цы полюсмæ бакæсы, уым 20—30 азы дæргъы вæййы бон. Уыцы рæстæджы иннæ полюсыл та вæййы, 20—30 азы чи ахæссы, ахæм полярон æхсæв. Йæ уæлцъары температурæ 70 К уæлдæр никуы схизы. Ахæм уавæрты аммиак салд вæййы æмæ йæ рахатын зынвадат у. Спектрон анализ амоны планетæйыл метан æмæ донгуыр. 1977 азы сбæрæг ис Ураны алыварс дæр цæгтæ кæй ис. Юпитер æмæ Сатурнау, Уран дæр хауы стыр планетæты къордмæ. Йæ бæрцахстмæ гæсгæ уый у нæ Зæххæй 64 хатты егъаудæр. Иннæ стыр планетæтау, Уранæн дæр йæ буаргъæды æнгомад Зæххы буаргъæды æнгомадæй бирæ къаддæр у.
Уранæн ис 15 æмбæлццоны. Уыдон дæр планетæйы алыварс зилынц зыгъуымырдæм.