Сиукъаты Никъала
С 45 Дун-дуне нæ алфæмблай
— Дзæуджыхъæу, Ир, 1993—469 ф.
Сиукъаты Никъала
Дун-дуне нæ алфæмблай
§ 103. Стъалытæ тыбар-тыбур цæмæн кæнынц
Сæрдыгон æнтæф бонты дард предметтæм куы кæсæм, уæд нæм афтæ фæзыны, цыма уыдон ризгæ кæнынц. Уыцы предметты ризынад æмæ стъалыты тыбар-тыбур æнгæс фæзындтæ сты. Стъалытæй уæлдай тынгдæр тыбар-тыбур кæнынц, горизонтмæ æввахс чи вæййы, уыдон. Стъалыты тыбар-тыбур кæнын баст у хуызтимæ дæр: урс стъалытæ тыбар-тыбур кæнынц тынгдæр, бурбын æмæ сырхбын стъалытæ та чысылдæр.
Стъалыты тыбар-лыбур кæныны аххос баст у нæ атмосферæимæ. Атмосферæ куы нæ уаид, уæд стъалытæ тыбар-тыбур нæ кæниккой, фæлæ æрттивиккой. сабыр, æнæцудгæ рухсæй.
Бæрæг куыд у, афтæмæй атмосферæ конд у доны æмæ газы молекулæтæй. Атмосферæмæ ис рухс фæсæттыны миниуæг. Дзырдæн зæгъæм, горизонты сæрмæ ис стъалы. Уыцы стъалыйæ нæ цæстмæцы рухсы тынтæ хæццæ кæны, уыдон цæуынц атмосферæйыл. Афтæ банхъæлæм, цыма уыцы рухсы тынтæ цы фæндагыл цæуынц, уым рахицæн кодтам атмосферæйы иу кубон сантиметр. Дзæбæх æркæсæм, уыцы кубон сантиметры цы фæзындтæ цæуы, уыдонмæ. Уыцы кубон сантиметры иу уысм уыдзæн молекулæты бæрæг нымæц æмæ дзы рухсы тынтæ куы рацæуой, уæд фæсæттдзысты. Уæлдæфы молекулæтæ æдзух змæлгæ кæй кæнынц, уымæ гæсгæ иннæ уысм, цы кубон сантиметр рахицæн кодтам, уымæн йæ молекулæты иу хай æддæмæ атæхдзæн æмæ йæм æддейæ дæр æрбафтдзæн иукъорд молекулæйы. Кæд æмæ нæ кубон сантиметрмæ æддейæ цы молекулæтæ æрбатæха, уыдон нымæц фылдæр уа, йæхицæй чи атахти, уыдон нымæцæй, уæд дзы атмосферæйы æнгомад фæфылдæр уыдзæн. Фæлæ, куыд зонæм, афтæмæй æнгом буæртты ахизгæйæ, рухсы тын фæсæтты æмæ акъул вæййы тынгдæр. Афтæмæй рухсы тын нæ цæстмæ фыццаг цы фæндагыл æрбацыд, ууыл нал æрбацæудзæни, фæлæ фæкъул уыдзæн иуырдæм, дзырдæн зæгъæм — бынмæ. Æддейæ æрбатæхгæ молекулæты нымæц, «мидæгæй» чи атахт, уыдонæй къаддæр куы уа, уæд нæ кубон сантиметры атмосферæйы æнгомад фæкъаддæр уыдзæн æмæ уыйохыл рухсы тын фыццагау тынг нал фæсæттдзæн. Ацы уысм та нæ цæстмæ рухсы тын æрбацæудзæн æндæр фæндагыл. Уæлдæфы молекулæтæ стыр тагъдадæй кæй змæлынц, уымæ гæсгæ цы кубон сантиметр рахицæн кодтам, уым атмосферæйы æнгомад ивдзæн иттæг тагъд. Афтæ тагъд ивдзæн рухсы тынæн йæ фæндаджы арæзт дæр æмæ нæм афтæ зындзæн, цыма рухсы тын ризгæ кæны.
Цы кубон сантиметр рахицæн кодтам, уым ис алыхуызон газы молекулæтæ, доны чысыл æртæхтæ, зымæг та ихы чысыл кристаллтæ дæр. Уыдонæй алкæмæн дæр схонæн ис хицæн линзæ. Рухсы тынтæ линзæйы ахизгæйæ куыд фæсæттынц, афтæ фæсæттынц уыцы иугай молекулæтæ æмæ кристаллты ахизгæйæ дæр. Линзæтæ вæййынц кæнæ рухс æмбырдгæнæнтæ, кæннод та рухс фæйнæрдæм чи пырх кæны ахамтæ. Афтæмæй, нæ цæстмæ цæугæйæ, рухсы тынтæ сæ фæндагыл æмбæлынц, куы æмбырдгæнæг линзæтыл, куы та пырхгæнæг линзæтыл.
Адæймаджы цæсты гагуы уыйбæрц уæрæх нæу, æмæ уыцы иу рæстæджы райса куыд пырхгонд тынты, афтæ æмбырдгонд тынты дæр. Нæ цæсты нервмæ пырхгонд тынтæ куы бафтынц, уæд нæм стъалыйы рухс фæзыны лæмæгъдæр. Пырхгонд тынты хæдфæстæ нæ цæсты гагуыйыл уынæн нервмæ бацæуынц æмбырдгонд тынтæ æмæ нæм уæд та афтæ фæзыны, цыма стъалы æрттивагдæр фæци. Уыцы дыууæ нывы тынг тагъд ивынц сæ кæрæдзи æмæ хъуыддаг афтæ рауайы, цыма стъалытæ фæцъынд-фæцъынд кæнынц. Гъе, уыцы фæзынд хонынц стъалыты тыбар-тыбур.
Æндæр у планетæты хъуыддаг. Стъалыты хъауджыдæр уыдон æрттивынц сабыр æнæцудгæ рухсæй æмæ уымæ гæсгæ æнцон рахатæн вæййынц «æнæзмæлгæ» стъалыты ’хсæн. Планетæтæ стъалытау стъæлфыты хуызæн не сты. Уыдон зынынц чысыл зылдты хуызы. Зылдтæн сæ уæлцъары алы стъæлф дæр тыбар-тыбур кæны хицæнæй. Æмæ уыцы иу уысм искæцы стъæлфы рухс куы фæлæмæгъ вæййы, уæд йæ фарсмæ уæвæг стъæлфы рухс та тыхджындæр фæвæййы. Афтæмæй рæстæмбис нымадæй планетæйы уæлцъар рухс кæны иугъæдонæй.