ПОЛИТИКÆ, ÆХСÆНАД

Д. МЕДВЕДЕВ

Послание Федеральному Собранию
Российской Федерации

Уæрæсейы Президент Дмитрий Медведевы

Ныстуан Уæрæсейы Федерацийы
Федералон Æмбырдæн

5 ноября 2008 года
Москва, Большой Кремлёвский дворец

Газет "Рæстдзинад"
№ 208, 2008 азы, 8 ноябрь

Уважаемые граждане России!

Уважаемые депутаты и члены Совета Федерации!

Начну своё Послание с оценки событий текущего года. В 2008 году в нашей стране произошло обновление ключевых властных институтов. По итогам выборов Президента было сформировано новое Правительство. В полную силу заработали в новой Государственной Думе парламентские партии.

Началась реализация новых планов долгосрочного развития экономики и социальной сферы. Строятся заводы и дороги. Перевооружаются армия и флот. Осваиваются новые технологии. Создаются учебные, научные, медицинские, центры. Наши спортсмены показывают примеры ярких побед.

Но этот год стал для наших граждан, для всех нас не только временем новых надежд и достижений. Произошли события, ставшие, я уверен, очень значимыми буквально для каждого в нашей стране. И одновременно серьёзным испытанием для всей России.

Зынаргъ Уæрæсейы граждæнтæ!

Зынаргъ депутаттæ æмæ Федерацийы Советы уæнгтæ.

Мæ ныхасы райдайæны  зæгъдзынæн ацы азы цауты тыххæй. 2008 азы сног кодтам хицаудзинады институттæ. Президенты æвзæрстытæм гæсгæ арæзт æрцыд ног Хицауад. Ног Паддзахадон Думæйы æппæт хъарутæй кусын райдыдтой парламентон партитæ.

Æххæст кæнын райдыдтам экономикæ æмæ социалон къабазы рæзты дардæмгъуыдмæйы программæтæ. Ифтонггонд цæуынц Æфсад æмæ Флот. Пайда кæнын райдыдтам ног технологитæй. Аразæм ахуырадон, наукон, медицинон центртæ. Нæ спортсментæ æвдисынц диссаджы уæлахизтæ.

Фæлæ ацы аз махæн æрмæст æнтыстдзинæдты æмæ уæлахизты аз нæу. Æрцыдысты, нæ алкæмæн дæр зæрдыл бадаринаг чи ссис, ахæм цаутæ дæр. Уыимæ, æнæхъæн Уæрæсейæн фæлварæн чи ссис, ахæм цаутæ дæр.

Это варварская агрессия против Южной Осетии. И, конечно, набирающий обороты глобальный финансовый кризис. Две очень разные проблемы, имеющие, однако, общие черты и, можно сказать, общее происхождение. Нападение грузинской армии на российских миротворцев обернулось трагедией для многих тысяч людей, для целых народов. В результате этой провокации резко возросло напряжение во всём кавказском регионе.

Конфликт на Кавказе был использован как предлог для ввода в Чёрное море военных кораблей НАТО. А затем и для ускоренного навязывания Европе американских противоракетных систем. Что, само собой, повлечёт ответные меры со стороны России (о чём я ещё сегодня скажу). Таким образом, локальная авантюра тбилисского режима обернулась ростом напряжённости далеко за пределами региона, во всей Европе, во всём мире. Поставила под сомнение эффективность международных институтов обеспечения безопасности. Фактически дестабилизировала основы глобального порядка.

Мировой финансовый кризис тоже начинался как «локальное ЧП» – на национальном рынке Соединённых Штатов. Будучи теснейшим образом связанной с рынками всех развитых стран и при этом самой мощной из всех, экономика Соединённых Штатов потащила за собой вниз, на траекторию спада, финансовые рынки всей планеты. И этот кризис тоже приобрёл глобальный характер.
 

Уый — Хуссар Ирыстонмæ æбуалгъы балæбурд. Дыккаг, дунеон финансон кризис. Дыууæ алыхуызон цауы, фæлæ сæ уидæгтæ сты иухуызон. Гуырдзиаг æфсад нæ сабырдзинадтауæг тыхтæм кæй балæбурдта, уый æркодта мингай адæймæгты, æнæхъæн адæмты  трагедимæ. Ацы провокацийы аххосæй æнæхъæн Кавкзаы регионы  сæвзæрд тæссаг уавæр.

Кавказы хæст æфсон фæцис Сау денджызмæ НАТО-йы æфсæддон наутæ бакæнынæн. Уый фæстæ та Европæйы тагъд-тагъд ракетæты ныхмæ америкаг системæтæ равæрынæн. Кæй зæгъын æй хъæуы, уыдæттæн Уæрæсе дзуапп ратдзæн (уый тыххæй фæстæдæр лæмбынæгдæр зæгъдзынæн). Иудзырдæй, тбилисаг хицауады авантюрæ анхъæвзыд канд регионыл нæ, фæлæ æнæхъæн дунейыл, фехæлдта дунеон æмдзарды фæткы бындуртæ.

Дунеон финансон кризис дæр райдыдта, куыд АИШ-ы бынæттон "сæрмагонд уавæр", афтæ. Раззагдæр бæстæты базарадон системæимæ баст уæвгæйæ, АИШ йæ фæдыл финансон  сæрсæфæнмæ ахаста æнæхъæн Зæххы къорийы финансон базартæ. Уыцы кризис дæр ссис дунеон.

Свойство некоторых местных проблем становиться всеобщими характерно для нашего взаимосвязанного мира. Мы давно сделали свой выбор в пользу глубокой интеграции в мировое хозяйство. Мы понимаем свою ответственность. Получив значительные преимущества в период активного роста мировой экономики, Россия готова вместе с другими странами противостоять и тем трудностям, к которым ведет её замедление. Но необходимо создать механизмы, блокирующие ошибочные, эгоистические, а подчас просто опасные решения некоторых членов мирового сообщества. Ведь что греха таить, трагедия Цхинвала стала, помимо прочего, следствием самонадеянного, не терпящего критики и предпочитающего односторонние решения курса американской администрации.

Думаю, возникшее после распада Советского Союза представление о собственном мнении как о единственно верном и неоспоримом в конечном итоге привело власти Соединённых Штатов и к крупным просчётам в экономической сфере. Надувая денежный пузырь для стимулирования собственного роста, они не только не потрудились скоординировать свои решения с другими участниками глобальных рынков, но и пренебрегли элементарным чувством меры. И не внимали многочисленным предостережениям со стороны своих партнёров (кстати, в том числе и нашим). В результате чего нанесли ущерб и себе, и другим.

Но, как говорится, нет худа без добра. Урок ошибок и кризисов 2008 года доказал всем ответственным нациям, что пора действовать. И нужно радикально реформировать политическую и экономическую системы. Россия, во всяком случае, будет на этом настаивать. Будет взаимодействовать на этом направлении с Соединёнными Штатами Америки, с ЕС, с государствами БРИК, со всеми заинтересованными сторонами. Мы сделаем всё, чтобы мир стал более справедливым и более безопасным.

Фæлæ, куыд фæзæгъынц, æнæ адзал мæлæт нæй. 2008 азы рæдыдтытæ æмæ кризистæ бадомдтой архайын. Цæхгæр ивын хъæуы политикон æмæ экономикон системæтæ. Уæрæсе лæуд уыдзæн ахæм  фæндагыл. Уыцы фæндагыл цæудзæн Америчы Иугонд Штаттимæ дæр. Мах архайдзыстæм, дуне рæстагдæр æмæ æдасдæр цæмæй суа, ууыл.

Я уверен, что так и будет, поскольку наша страна сильна и экономически, и политически. Военные действия августа и тревожные новости с мировых рынков наглядно проявили зрелость гражданского общества и политическое единство государства. Отрадно отметить (и говорю это с искренней благодарностью), что по событиям на Южном Кавказе крупнейшие политические движения страны действовали солидарно. Что антикризисные меры, направленные на стабилизацию экономики, также были встречены с пониманием.

Полагаю, что по-другому и не должно быть, когда речь идёт о народе с тысячелетней историей, освоившем и цивилизовавшем огромную территорию. Создавшем неповторимую культуру. Мощный экономический и военный потенциал. Действующем на прочной основе выработанных, выстраданных, выверенных за века ценностей и идеалов.

О наших ценностях, об общественных идеалах и нравственных принципах хочу сказать особо. Не собираюсь никому читать мораль или пускаться в абстрактные рассуждения. Президент России – это очень конкретная и практическая работа. Но скажу откровенно, исходя уже из собственного опыта: принимать решения, от которых зависит жизнь (в самом прямом смысле этого слова), благосостояние, здоровье тысяч людей, а также репутация и судьба великого народа, очень непросто. И, принимая их, твёрдо нужно знать: есть вещи, которыми нельзя поступиться, есть вещи, ради которых нужно бороться и побеждать. Это то, что дорого вам, дорого мне, дорого нам всем. То, без чего мы не можем себе представить нашу страну.

Наш народ духовно и нравственно богат. Нам есть чем гордиться, есть что любить. Есть что отстаивать и что защищать, есть к чему стремиться. Поэтому мы не отступим на Кавказе. Поэтому мы преодолеем последствия мирового экономического кризиса и выйдем из него ещё более сильными.
 

Нæ удварны хæзнаты тыххæй мæ фæнды сæрмагондæй зæгъын. Нæ адæм удыхъæдæй сты хъæздыг. Махмæ ис, сæрыстыр цæмæй уæм, ахæм хъуыддæгтæ, цæмæ тырнæм, ахæм нысантæ. Уымæ гæсгæ нæ ныууадздзыстæм Кавказ. Уымæ гæсгæ фæуæлахиз уыдзыстæм дунеон финансон кризисыл æмæ дзы рацæудзыстæм тыхджындæрæй.

Теперь собственно о ценностях. Они хорошо известны.

Справедливость, понимаемая как политическое равноправие, как честность судов, ответственность руководителей. Реализуемая как социальные гарантии, требующая преодоления бедности и коррупции. Добивающаяся достойного места для каждого человека в обществе и для всей российской нации в системе международных отношений.

Это свобода – личная, индивидуальная свобода.

Свобода предпринимательства, слова, вероисповедания, выбора места жительства и рода занятий. И свобода общая, национальная. Самостоятельность и независимость Российского государства.

Жизнь человека, его благосостояние и достоинство. Межнациональный мир. Единство разнообразных культур. Защита малых народов. И признание независимости Южной Осетии и Абхазии – это, кстати, пример такой защиты.
 

Ныр та нæ хæзнаты тыххæй.  Уыдон алкæмæн дæр хорз зындгонд сты.

Рæстдзинад. Разамонджыты бæрнондзинад. Æхсæнады алы адæймагæн дæр — æмбæлгæ бынат, Уæрæсейæн та — æмбæлгæ бынат дунеон ахастдзинæдты.

Уый у сæрибардзинад, хицæн адæймаджы сæрибардзинад.

Амалхъом архайды сæрибардзинад, ныхасы сæрибардзинад, дин æвзарыны сæрибардзинад, кæм цæрай æмæ, цы куыстыл хæст уай, уый æвзарыны сæрибардзинад. Уæрæсейаг паддзахады хæдбардзинад.

 Адæймаджы цард, йæ фæрныгад æмæ сæрыстырдзинад. Нациты æхсæн  сабырдзинад. Алыхуызон культурæты иудзинад. Чысыл нымæц адæмты хъахъхъæнын. Æмæ, Хуссар Ирыстоны æмæ Абхазы хæдбардзинад кæй банымадтам, уый уымæн у ирд æвдисæн.

Семейные традиции. Любовь и верность. Забота о младших и старших.

Патриотизм. При самом трезвом, критическом взгляде на отечественную историю и на наше далеко не идеальное настоящее. В любых обстоятельствах, всегда – вера в Россию, глубокая привязанность к родному краю, к нашей великой культуре.

Таковы наши ценности, таковы устои нашего общества, наши нравственные ориентиры. А говоря проще, таковы очевидные, всем понятные вещи, общее представление о которых и делает нас единым народом, Россией.

Это то, от чего мы не откажемся ни при каких обстоятельствах.
 

Бинонты æгъдæуттæ. Уарзондзинад æмæ иузæрдиондзинад. Кæстæртыл æмæ хистæртыл аудын.

Патриотизм. Кæддæриддæр — Уæрæсейыл æууæндын, райгуырæн уæзæгыл иузæрдион уæвын, нæхи культурæ уарзын.

Уыдон сты махæн, баивæн кæмæн нæй, ахæм хæзнатæ. Уыдон сты, нæ къух кæуыл нæ сисдзыстæм, æцæгæйдæр ахæм хæзнатæ.

Нæ размæцыды нысантæ ницæуыл баивдзыстæм. Æмæ уыцы хъуыддаджы паддзахад кæддæриддæр æххæст кæндзæн йæ размæвæрд хæстæ.

Наши ценности формируют и наше представление о будущем. Мы стремимся к справедливому обществу свободных людей. Мы знаем: Россия будет процветающей, демократической страной. Сильной и в то же время комфортной для жизни. Лучшей в мире для самых талантливых, требовательных, самостоятельных и критически настроенных граждан.

Хочу, чтобы все знали: наши цели неизменны. Резкие колебания политической и экономической конъюнктуры, турбулентность мировой экономики и даже нагнетаемая военно-политическая напряжённость не станут поводом для демонтажа демократических институтов. Для огосударствления промышленности и финансов. Политические свободы граждан и их частная собственность неприкосновенны.

Хочу также ещё раз подчеркнуть: государство будет выполнять все свои обязательства перед людьми. Денежные сбережения граждан, уровень пенсионного обеспечения, все социальные гарантии должны быть предметом самого пристального внимания, повседневной работы и безусловной ответственности Правительства России. Исполнительной власти всех уровней. И в этой связи напомню руководителям министерств, ведомств, субъектов Федерации, органов местного самоуправления: согласно статье 7 Конституции Российская Федерация – это социальное государство, которое обеспечивает свободное развитие человека и при этом устанавливает гарантии социальной защиты. Следовательно, ущемление гражданских свобод и действия, ухудшающие материальное положение людей, – они не только аморальны, они ещё и незаконны.

Для защиты нашей экономики от внешних рисков уже многое было сделано. Не зря мы накапливали золотовалютные и бюджетные резервы. Не зря перешли на среднесрочное бюджетное планирование. А при первых признаках воздействия глобального кризиса на нашу финансовую систему предприняли оперативные шаги по нормализации положения. Правительство приняло программу действий по минимизации последствий кризиса в России. По оздоровлению банковской системы и поддержке отдельных секторов экономики. Сегодня главное – эти меры полностью реализовать.

Обращаю особое внимание Правительства, Банка России, всех государственных организаций: промедление с реализацией этих мер недопустимо. Надо прежде всего пробить образовавшиеся в экономике «финансовые тромбы». Так, чтобы выделенные средства дошли до их конечных получателей. Я имею в виду предприятия в таких важнейших отраслях, как сельское хозяйство и строительство, машиностроение и оборонно-промышленный комплекс. А также до малых предприятий. При этом каждый рубль должен тратиться эффективно, значит, с умом.

Экономический кризис – не нужно обольщаться – ещё далек от завершения. Весь этот период нам надо быть предельно собранными и с максимальным вниманием относиться как к эффективности нашей работы, так и к обоснованности новых планов и программ. Это касается и государства, и бизнеса, и каждого конкретного человека.

Уверен, что мы справимся со всеми трудностями и уже в ближайшем будущем сформируем современную самостоятельную финансовую систему, способную противостоять любым внешним вызовам и обеспечить стабильное решение собственных задач.

То, что нам сегодня больше всего необходимо, – это доверие и сотрудничество. И мы не должны ни на день откладывать решение наших стратегических программ. В сложившихся условиях как никогда надо действовать на опережение. Именно сейчас нам нужно создавать основы национальной конкурентоспособности там, где мы можем получить будущие выгоды и преимущества. Надо быстро осваивать высвобождаемые в мировой экономике ниши. Создавать новые эффективные предприятия. Внедрять самые передовые технологии. Такой подход – это и есть одно из лучших антикризисных «лекарств» и, с другой стороны, неотъемлемая часть идеологии современного развития России.

Наши действия в экономике будут базироваться на уже заявленной концепции четырёх «И» – институты, инвестиции, инфраструктура, инновации. Такой подход закреплён и в подготовленной Правительством концепции развития до 2020года. Реализовать его нужно в полном объёме. Добавив к нему, как я уже об этом как-то говорил, пятую составляющую – интеллект.

Мах архайд экономикæйы лæудзæн цыппар "и"-йыл: институттæ, инвестицитæ, инфраструктурæ, инновацитæ. Нæ архайды сæйраг тыгъдад —  зонды куыстад. Мах хъуамæ фыццаг бынæттæ æрцахсæм наукæйы, ахуырады, аивады. Мах хъуамæ уæм инновацийы раззаг рæнхъыты.

Наш приоритет – это производство (а в перспективе – и экспорт) знаний, новых технологий и передовой культуры. А значит, достижение лидирующих позиций в науке, в образовании, в искусстве. Мы обязаны быть на переднем крае инноваций в основных сферах экономики и общественной жизни. И на такие цели ни государству, ни бизнесу скупиться не стоит – даже в непростые финансовые периоды.

Основу нашей политики должна составить идеология, в центре которой – человек. Как личность и как гражданин, которому от рождения гарантированы равные возможности. А жизненный успех которого зависит от его личной инициативы и самостоятельности. От его способности к новаторству и творческому труду. И сейчас это для нас важнее, чем когда бы то ни было.

Нæ политикæйы бæстастæу хъуамæ лæууа адæймаг. Уымæй ахсджиагдæр фарста ныртæккæ махæн нæй.

Повторю, мы просто обязаны консолидироваться вокруг наших национальных приоритетов. И поэтому самое худшее, что сегодня может случиться, – это использование текущей ситуации для сведения счётов, для недобросовестной конкурентной борьбы. В том числе с использованием административного ресурса. Обращаю внимание государственных служащих, работников правоохранительных органов, должностных лиц компаний на недопустимость и безнравственность таких действий сегодня. Сегодня легко заработать репутацию, но также легко её потерять. Восстанавливать её потом придётся очень долго. Если это вообще будет как-то возможно.

Тем, кто хотел бы нажить на глобальном экономическом кризисе «лёгкий» политический капитал, кто настроился на популистскую болтовню, кто хотел бы дестабилизировать общество, чтобы удовлетворить личные амбиции, – советую прочитать Конституцию. Считаю своим долгом предостеречь тех, кто надеется спровоцировать обострение политической обстановки. Мы не позволим разжигать социальную и межнациональную рознь, обманывать людей и вовлекать их в противоправные действия. Конституционный порядок и впредь будет обеспечиваться всеми законными средствами.
 

Мах хъуамæ нæ хъарутæ баиу кæнæм нæ фыццаградон хъуыддæгтæ æххæст кæныны хъуыддаджы. Уый ныртæккæйы рæстæджы у нæ сæйраг хæс.

Напомню, что в декабре российской Конституции исполняется 15лет. Дело, конечно, не только в юбилейной дате. Дело прежде всего в том, что именно Конституция утверждает свободу и справедливость, человеческое достоинство и благополучие, защиту семьи и Отечества, единство многонационального народа – не только как общепризнанные ценности, но и как юридические понятия. То есть придаёт им практическую силу и поддерживает всеми ресурсами государства. Всем авторитетом самого Основного закона. Формирует социальные институты и образ жизни миллионов людей.

Именно поэтому в первом Послании Федеральному Собранию считаю необходимым обозначить своё видение фундаментальных норм нашей жизни. Целей и ценностей нашего общества, закреплённых в Конституции России и благодаря этому прямо влияющих на все аспекты внутренней и внешней политики.

Кратко проанализирую, как эти цели и ценности обеспечили развитие российской государственности. И остановлюсь на следующих темах.
 

Уæ зæрдыл æрлæууын кæнут, декабры уæрæсейаг Конституцийыл æххæст кæны 15 азы. Хъуыддаг, кæй зæгъын æй хъæуы, канд юбилейон бæрæгбоны нæй. Хъуыддаг, æппæты фыццаг, уый мидæг ис æмæ комкоммæ Конституци фидар кæны сæрибарад æмæ рæстад, адæймаджы кад æмæ фæрныгад, бинонтæ æмæ Фыдыбæстæ хъахъхъæнын, бирæнацион адæмы иудзинад— куыд канд иумæйагадæмон хæзнатæ нæ, фæлæ ма куыд юридикон æмбарынæдтæ. Ома, дæтты сын практикон тых æмæ æххуыс кæны паддзахады æппæт  фæрæзтæй. Бындурон закъоны æппæт авторитетæй. Аразы социалон институттæ æмæ милуангай адæймæгты царды ныв.

Сæрмагондæй, гъе уымæ гæсгæ, Федералон Æмбырдмæ фыццаг Ныстуаны хъæугæйыл нымайын нæ царды бындурон уагæвæрдтæм, Уæрæсейы Конституцийы фидаргонд æхсæнадон нысантæм æмæ хæзнатæм, комкоммæ мидбæстон æмæ æддагон политикæйы  æппæт фæндæгтыл чи ахады, уыцы фæзындтытæм мæ цæстæнгастæ фæбæрæг кæнын.

Цыбырæй раиртасдзынæн, уыцы нысантæ æмæ хæзнатæ уæрæсейаг паддзахаддзинад куыд рæзын кодтой, уый. Æмæ æрлæудзынæн дæлдæрамынд темæтыл.
 

Первая – это решающая роль Конституции в становлении российской демократии. Я уже сказал, что гарантируемый ею уровень свободы личности, зрелость демократических институтов и процедур – это источник нашего дальнейшего подъёма. И, ставя задачи нового этапа развития, мы должны обеспечить широкое участие граждан, политических партий и других общественных институтов в их решении. Их я сегодня также назову.

Вторая тема – это значение Конституции для формирования качественно новой правовой системы и независимого суда. Для избавления от коррупции и правового нигилизма. Последний, замечу, появился в России не вчера. Он уходит своими корнями в наше давнее прошлое. И пятнадцать лет – слишком малый срок для преодоления столь укоренившихся традиций. Однако справедливо и то, что этой проблемой – проблемой пренебрежения к праву – мы ещё системно и глубоко не занимались.

Третье – это Конституция и дальнейшее расширение экономической, предпринимательской свободы. Именно в этом успех формирования среднего класса, роста малого и среднего бизнеса, становления инновационной экономики.

Четвёртое – это реализация социальных гарантий, закрепленных Конституцией: зарплат, пособий, пенсий, сбережений. Повторю, в сегодняшний непростой период государство будет выполнять свои обязательства, обязательства перед гражданами. Хотел бы, кстати, напомнить, что Конституцией также установлен запрет на пропаганду социального превосходства. Эта норма, эта моральная норма является у нас и нормой закона.

Наконец, пятая тема – это Конституция и укрепление международной законности. Известно, что она складывается из соблюдения государствами своих национальных конституций. Из обязательности следования международным соглашениям и договорам. И поэтому, чем лучше состыкованы действия государств на мировой арене с международно-правовыми нормами – тем выше уровень безопасности на планете.
 

Фыццаг — Конституцийы ахадындзинад уæрæсейаг демократийы райрæзтыл. Æз ма йæ загътон, адæймаджы бартæн цы зæрдæдарæнты æмвæзад дæтты, демократон институттæ æмæ процедурæты цæттæдзинад — уыдæттæ сты нæ дарддæры рæзты ратæдзæн. Æмæ ног рæзты хæстæ æвæргæйæ, мах хъуамæ сæ алыг кæныны хъуыддаджы архайынæн фадæттæ саразæм граждæнтæн, политикон партитæн æмæ æндæр æхсæнадон институттæн. Уыдон дæр æз абон зæгъдзынæн.

Дыккаг темæ — Конституцийы ахадындзинад йæ хъæдмæ гæсгæ ног барадон системæйы æмæ хæдбар тæрхонады арæзтадæн. Коррупцийæ æмæ барадон нигилизмæй фервæзынæн. Фæстаг миниуæг, бафиппайдзынæн, Уæрæсейы знон нæ фæзынд. Йæ уидæгтæ арф ацыдысты нæ рагон ивгъуыдмæ. Æмæ фынддæс азы — уый æгæр чысыл æмгъуыд у, афтæ ныффидар уæвæг традициты сæрты ахизынæн. Фæлæ раст у уый дæр æмæ уыцы лыггæнинаг фарстайы ныхмæ — барад ницæмæ дарыны ныхмæ ныры онг мах иудадзыг æмæ арф нæ архайдтам.

Æртыккаг — Конституци æмæ экономикон, амалиуæгадон сæрибарад дарддæр парахат кæнын. Гъе уым ис астæуккаг кълас рæзын кæныны, чысыл æмæ рæстæмбис амалиуæгады, инвестицион экономикæйы æнтыстдзинад.

Цыппæрæм — Конституци кæй сфидар кодта, уыцы социалон зæрдæдарæнтæ: куысты мыздтæ, пособитæ, пенситæ, фæстауæрцон фæрæзтæ фидын. Фæлхат кæнын, абоны вазыгджын рæстæг паддзахад æххæст кæндзæн йæхимæ райст хæстæ, граждæнты раз йæ хæстæ. Фæндид мæ уæ зæрдыл æрлæууын кæнын, Конституци хъоды кæй кæны социалон уæлиондзинад пропагандæ кæныныл. Ацы моралон нормæ махмæ у закъоны нормæ.

Æмæ, æппынфæстаг, фæндзæм темæ — Конституци æмæ дунеон закъонад фидар кæнын. Бæлвырд у, уый арæзт кæй у, паддзахæдтæ сæ национ конституцитæ куыд æххæст кæнынц, уымæй. Дунеон фидыдтæ æмæ бадзырдтæ цас æххæстгæнинагыл нымайынц, уымæй. Æмæ уымæ гæсгæ дунеон аренæйы паддзахæдты архайдтытæ дунеон-барадон нормæтимæ цас хуыздæр баст сты, уыйас Зæххы къорийыл æдасдзинады æмвæзад бæрзонддæр уыдзæн.

Уважаемые коллеги!

Конституция предопределила путь обновления России как государства свободной нации. Как общества, для которого высшей ценностью являются права и достоинство каждого человека.

В России на протяжении веков господствовал культ государства и мнимой мудрости административного аппарата. А отдельный человек с его правами и свободами, личными интересами и проблемами воспринимался в лучшем случае как средство, а в худшем – как помеха для укрепления государственного могущества. Повторю, так было на протяжении веков. И хотел бы привести слова Петра Столыпина, который говорил: «Прежде всего надлежит создать гражданина, и, когда задача эта будет осуществлена, гражданственность сама воцарится на Руси. Сперва гражданин, а потом гражданственность. А у нас обыкновенно проповедуют наоборот».

Поэтому принятие в 1993 году Основного закона, провозгласившего высшей ценностью человека, его жизнь, его права и собственность, стало беспрецедентным событием в истории российской нации. И мы должны поблагодарить за это всех, кто участвовал в разработке и согласовании этого документа. Причём некоторые из них присутствуют и в этом зале.

В наши дни, уже на новом этапе развития, российское общество подтверждает приверженность демократическим ценностям Конституции. Оно в основном освоило навыки, практики и процедуры демократии. И в отличие от недавнего прошлого демократическое устройство уже не ассоциируется у наших граждан с хаосом, с бессилием, с деградацией. Новая Россия доказала свою способность выполнять социальные обязательства и обеспечивать экономический рост, гарантировать права граждан и требовать соблюдения законов, успешно бороться с терроризмом и с внешней агрессией.

Теперь вопрос не в том, быть или не быть демократии в России, как это было ещё совсем недавно, 15 лет назад. Понятно, что быть. Очевидно. С этим никто не спорит. Теперь вопрос в том, как должна развиваться дальше российская демократия.

Считаю, что граждане России сейчас в гораздо большей степени, чем в начале реформ, готовы к свободной деятельности (и профессиональной, и общественно-политической). Деятельности без государственной опеки. Всё большее число людей рассчитывают прежде всего на себя. Полагают, что только от них зависит и их личный успех, а следовательно, и успех всей страны. Поэтому возможно и просто необходимо повышать уровень доверия в обществе.

Между тем государственная бюрократия по-прежнему, как и 20 лет назад, руководствуется всё тем же недоверием к свободному человеку, к свободной деятельности. Эта логика подталкивает её к опасным выводам и опасным действиям. Бюрократия периодически «кошмарит» бизнес – чтобы не сделал чего-то не так. Берёт под контроль средства массовой информации – чтобы не сказали чего-то не так. Вмешивается в избирательный процесс – чтобы не избрали кого-нибудь не того. Давит на суды – чтобы не приговорили к чему-нибудь не тому. И так далее.

Зынаргъ æмкусджытæ!

Конституци развæлгъау бацамыдта, куыд сæрибар нацийы паддзахады фæндаг, афтæ Уæрæсе сног кæныны фæндаг кæй у, алы адæймаджы бартæ æмæ кад сæйраг хæзна кæм сты, куыд уыцы æхсæнады фæндаг.

Уæрæсейы мидæг æнусты дæргъы  æлдариуæг кодта паддзахады  æмæ административон аппараты мæнг культ. Хицæн адæймаг та йæ бартæ  æмæ сæрибарадтимæ, адæймагон интерестæ æмæ  лыггæнинаг фарстатимæ нымад уыд, хуыздæр, уæд — куыд фæрæз, æвзæрдæр, уæд та — паддзахады хъомыс фидар кæнынæн цæлхдурыл. Дыккаг хатт æй зæгъын, афтæ уыдис æнусты дæргъы. Æрхæссын мæ фæнды Петр Столыпины ныхæстæ: "Фыццаджыдæр, хъæуы гражданины саразын æмæ уыцы хæс æххæстгонд куы 'рцæуа — граждайнагдзинад уæд йæхæдæг паддзахиуæг кæндзæн Уæрæсейы. Фыццаджыдæр — гражданин, уый фæстæ та граждайнагдзинад. Махмæ та сидынц иннæрдæм".

Уымæ гæсгæ 1993 азы цы бындурон закъон райстæуыд, уый сæйраг хæзнайыл банымадта адæймаджы, йæ цард, йæ бартæ æмæ исбонад. Уый сси, уæрæсейаг нацийы историйы чи никуыма уыдис, ахæм цау. Æмæ мах хъуамæ арфæ ракæнæм уый тыххæй, ацы документ аразыны æмæ йыл ныхас кæныны чидæриддæр архайдта, уыдонæн. Абон уыдонæй чидæртæ ам дæр сты.

Ныртæккæ, ног рæзты дуджы, уæрæсейаг æхсæнад ноджыдæр ма иу хатт æвдисы, Конституцийы демократон хъæздыгдзинæдты фарс кæй хæцы, уый. Уый, сæйрагдæр фæхæст ис демократийы арæхстдзинæдтыл, практикæтæ æмæ процедурæтыл. Æмæ, чысыл раздæры хуызæн, демократон арæзтад нæ граждæнтæм нæ гуырын кæны æдзæлгъæддзинадимæ, æдыхдзинадимæ, деградациимæ барыны æнкъарæнтæ. Ног Уæрæсе равдыста, йæ бон кæй у социалон хæстæ æмæ экономикон рæзты нысантæ æххæст кæнын, граждæнты бартæн зæрдæдарæн уæвын æмæ закъонтæ æххæст кæнын домын, æнтыстджынæй терроризмимæ æмæ æддагон агрессиимæ тох кæнын.

Ныртæккæ фарста уый мидæг нал ис, Уæрæсейы демократийæн уæвæн ис, æви нæ, æрæджы, 15 азы размæ дæр ма куыд уыдис, афтæ. Æмбæрстгонд у, уæвæн ис. Уый цæстуынгæ у. Уый ныхмæ ничи дзуры. Ныр та фарст: куыд хъуамæ рæза дарддæр уæрæсейаг демократи?

Афтæ нымайын æмæ Уæрæсейы граждæнтæ, реформæты райдианы куыд уыдысты, уымæй дзæвгар хуыздæр цæттæ сты ныртæккæ сæрибар архайдмæ (профессионалонмæ дæр æмæ æхсæнадон-политиконмæ дæр). Æнæ паддзахадон разамындæй архайынмæ. Фылдæрæй-фылдæр адæм, фыццаджыдæр, архайынц сæхи хъарутæй. Афтæ нымайынц æмæ æрмæстдæр сæхицæй аразгæ у сæхи æнтыстдзинад дæр, стæй æппæт бæстæйы æнтыстдзинад дæр. Уымæ гæсгæ гæнæн ис æмæ хъæуы æхсæнады мидæг æууæнк уæлдæр къæпхæнмæ исын.

Уыимæ, паддзахадон бюрократи раздæрау, 20 азы размæ куыд уыдис, афтæ сæрибар адæймагмæ, сæрибар архайдмæ кæсы æнæууæнк цæстæнгасæй. Уыцы логикæ йæ схойы тæссаг хатдзæгтæ æмæ тæссаг архайдтытæ кæнынмæ. Бюрократи рæстæггай "тæрсын кæны" амалиуæгадон архайды — цæмæй мацы сараза куыд не 'мбæлы, афтæ. Æрæвæры контроль дзыллон хабархæссæг фæрæзтыл — цæмæй мацы зæгъой  исты ахæмæй. Ныхилы æвзарæн процессмæ — цæмæй ма равзарой, чи нæ хъæуы ахæмы. Ахады тæрхоны лæгтыл, цæмæй ма стæрхон кæной, куыд нæ хъæуы, афтæ. Æмæ афтæ дарддæр.

В результате государственный аппарат у нас – это и самый большой работодатель, самый активный издатель, самый лучший продюсер, сам себе суд, сам себе партия и сам себе в конечном счёте народ. Такая система абсолютно неэффективна и создаёт только одно – коррупцию. Она порождает массовый правовой нигилизм, она вступает в противоречие с Конституцией, тормозит развитие институтов инновационной экономики и демократии.

Сильное государство и всесильная бюрократия – это не одно и то же. Первое нужно гражданскому обществу как инструмент развития и поддержания порядка. Для защиты и укрепления демократических институтов. Вторая – смертельно опасна для него. Поэтому наше общество должно спокойно, настойчиво и не откладывая на потом развивать институты демократии.

Созданные за эти годы (прямо скажем, по указанию «сверху») демократические учреждения должны укорениться во всех социальных слоях. Для этого, во-первых, нужно постоянно доказывать дееспособность демократического устройства. И, во-вторых, доверять всё большее число социальных и политических функций непосредственно гражданам, их организациям и самоуправлению. Да, государство не может отказаться от ответственности в пределах его компетенции. И действовать нужно прагматично, трезво оценивая риски. Но действовать – нужно.

Поэтому прежде всего предлагаю принять меры по дальнейшему повышению уровня и качества народного представительства во власти. Меры, способные обеспечить большую включённость граждан в политическую жизнь. За партии, прошедшие в Госдуму в 2007 году, проголосовало более 90% избирателей. Но при этом почти 5миллионов человек, 5 миллионов наших граждан отдали голоса партиям, которые в Государственную Думу не попали. Эти люди не получили представительства на федеральном уровне, хотя и проявили гражданскую активность, просто пришли на выборы. Это несправедливо. И должно быть исправлено. При этом пока не считаю необходимым снижать барьер прохождения в Государственную Думу, установленный законом для депутатов.

Уый фæстиуæг: нæ бæстæйы мидæг паддзахадон аппарат у тæккæ стырдæр куыстдæттæг, тæккæ активондæр рауагъдадон архайæг, тæккæ хуыздæр продюссер, йæхæдæг йæхицæн тæрхонгæнæг, йæхæдæг йæхицæн парти æмæ, æппынфæстаг, йæхæдæг йæхицæн — адæм. Ахæм системæ æппындæр нæ ахады æмæ аразы æрмæстдæр иу — коррупци. Уый гуырын кæны дзыллон барадон нигилизм, уый цæуын райдайы Конституцийы ныхмæ, цæлхдур у инновацион экономикæйы, демократийы институтты рæзтæн.

Тыхджын паддзахад æмæ тыхджынгæнæг бюрократи иу не сты. Фыццаг граждайнаг æхсæнады хъæуы куыд рæзты æмæ æгъдау фидар кæныны кусæнгарз. Демократон институттæ хъахъхъæнынæн æмæ фидар кæнынæн. Дыккаг та йын тæссаг у. Уымæ гæсгæ нæ æхсæнад хъуамæ сабырæй, хъæддыхæй æмæ фæстæдæрмæ не 'ргъæвгæйæ, рæзын кæна демократийы институттæ.

Ацы азты арæзт демократон кусæндæттæ (æргом зæгъæм, «уæлейæ амынддзинæдтæм» гæсгæ) хъуамæ ныффидар уой æппæт социалон фæлтæрты. Уый тыххæй, фыццаджыдæр, хъæуы иудадзыг æвдисын демократон арæзтады архайдхъомдзинад. Дыккаджы та, фылдæр социалон æмæ политикон хæстæ комкоммæ граждæнтæн, сæ организацитæн æмæ хиуынаффæйадæн æххæст кæнынмæ дæттын. О, паддзахады бон нæу йæ хæсты фæлгæты бæрнондзинадыл йæ къух сисын. Æмæ архайын хъæуы практикон æгъдауæй, тæссагдзинæдтæн раст аргъ кæнгæйæ. Фæлæ архайын хъæуы.

Уымæ гæсгæ, фыццаджыдæр, фæндон хæссын хицаудзинады мидæг адæмон минæварады æмæ йæ хæрзхъæддзинады æмвæзад дарддæр бæрзонддæр кæнынæн мадзæлттæ саразыны тыххæй. Политикон царды фылдæр граждæнтæ куыд архайой, уымæн бындурæвæрæг мадзæлттæ саразыны тыххæй. 2007 азы Паддзахадон Думæмæ цы партитæ бацыдис, уыдоныл хъæлæс кодтой æвзарджыты 90 проценты. Фæлæ уыимæ 5 милуан æвзарæджы бæрц сæ хъæлæстæ радтой, Паддзахадон Думæмæ чи нæ бахауд, уыцы партитæн. Уыцы адæмæн федералон æмвæзадыл минæвæрттæ нæй, кæд æмæ граждайнаг активондзинад равдыстой æмæ æвзæрстытæм æрбацыдысты, уæддæр. Уый раст нæу. Æмæ йæ хъæуы сраст кæнын. Уыимæ нырма нæма нымайын хъæугæйыл, Паддзахадон Думæмæ бахауынæн закъон депутаттæн цы гæрæн сæвæрдта уый фæныллæгдæр кæнын.

Таким образом, моё первое предложение – дать гарантии представительства избирателям, проголосовавшим за так называемые малые партии. Считаю, что партии, получившие от 5 до 7 процентов голосов, могли бы гарантированно рассчитывать на 1–2 депутатских мандата. Такая схема позволит, с одной стороны, сохранить систему поощрений и укрепления крупных партий, то, чем мы с вами занимались последние годы, партий, который составляют каркас национальной политической модели. А с другой – дать парламентскую трибуну малым партиям, представляющим интересы достаточно значительного числа людей.

Второе. Считаю возможным, чтобы предложения по кандидатурам будущих руководителей исполнительной власти субъектов Федерации представлялись Президенту только партиями, набравшими наибольшее число голосов на региональных выборах. И, стало быть, больше никем. Таким образом, исключительное право выдвижения соответствующих кандидатур будет закреплено за публичными, открытыми политическими структурами, представляющими основную часть населения страны.

Третье. Использование денежного залога на выборах всех уровней должно быть отменено. Участвовать в выборах или нет – должны решать не деньги, а мнение людей, репутация партии и доверие избирателей к её программе.

Надо обсудить и возможность поэтапного снижения количества подписей избирателей, собираемых для участия в выборах в Государственную Думу. А партии, которые в ходе следующих выборов в Государственную Думу смогут набрать более 5 процентов голосов либо создавшие фракции в более чем трети региональных парламентов, надо полностью освободить от сбора подписей. Сегодня, напомню, такой привилегией обладают лишь партии, имеющие фракции в Государственной Думе.
 

Афтæмæй мæ фæндон — афтæ хуыйнæг чысыл партитыл схъæлæс кæнæг æвзарджытæн минæварады зæрдæдарæн радтын.

Афтæ нымайын æмæ 5-æй 7 проценты онг хъæлæстæ цы партитæ райстой, уыдонæн 1-2 депутатон мандаты райсыны зæрдæдарæн хъуамæ фæуа. Ахæм схемæ фадат ратдзæн, иуæрдыгæй, стыр партитæ разæнгард æмæ фидар кæныны системæ бахъахъхъæнынæн, ома, фæстаг азты иумæ цæуыл куыстам, национ политикон хуызæджы стæгдар чи аразы, уыцы партиты бахъахъхъæнынæн. Иннæрдыгæй та — адæмы зынгæ бæрцы интерестæ æвдисæг чысыл партитæн парламенты трибунæ радтын.

Дыккаг. Нымайын, æмæ гæнæн ис, цæмæй УФ-йы къабæзты æххæстгæнæг хицаудзинады фидæны разамонджыты кандидатурæты фæдыл фæндæттæ Президентмæ хæссой регионалон æвзæрстыты тæккæ фылдæр хъæлæстæ æрæмбырдгæнæг партитæ. Æндæр ничи. Афтæмæй уыцы кандидатурæтæ æвдисыны бар лæвæрд æрцæудзæн бæстæйы цæрджыты бындурон хайы интерестæ æвдисæг публикон, гом политикон структурæтæн.

Æртыккаг. Æппæт къæпхæнты æвзæрстыты дæр хъуамæ ивд æрцæуа æхцайы цъындыйæ пайда кæныны уагæвæрд. Æвзæрстыты архайын æви нæ архайын — уый хъуамæ æхца ма лыг кæна, фæлæ адæмы хъуыды, партийы кад æмæ æвзарджыты æууæнк йæ программæмæ.

Æрныхас кæнын хъæуы Паддзахадон  Думæмæ æвзæрстыты тыххæй æмбырдгонд  цæуæг æвзарджыты къухæвæрдтыты бæрц рæстæгæй-рæстæгмæ фæкъаддæр кæныны гæнæныл дæр. Паддзахадон Думæмæ радон æвзæрстыты рæстæг хъæлæсты 5 процентæй фылдæр цы партитæ  æрæмбырд кæной, гъе та регионалон парламентты æртыццаг хайæ фылдæры фракцитæ чи сараза, уыцы партиты æххæстæй ссæрибар кæнын хъæуы къухæвæрдтытæ æмбырд кæнынæй. Абон ахæм барæй пайда кæнынц, Паддзахадон Думæйы фракцитæ кæмæн ис, æрмæстдæр уыцы партитæ.

Четвёртое. Совет Федерации должен формироваться только из числа лиц, избранных в представительные органы власти и депутатов местного самоуправления соответствующего субъекта Федерации. Так называемый ценз оседлости, предписывающий члену Совета Федерации проживать в ранее определённом регионе определённое количество лет, должен быть отменён. В результате в Совете Федерации будут работать граждане, прошедшие процедуру публичного избрания, имеющие опыт работы с избирателями и представляющие не только органы власти субъекта Федерации, но и, самое главное, непосредственно его население.

Необходимые преобразования следует произвести без потрясений и кадровой чехарды, предусмотрев переходный период и меры по сохранению кадрового потенциала Совета Федерации.

Пятое. Поэтапно должно быть снижено минимальное количество членов организации, требуемых для регистрации новой политической партии.

Шестое. В закон о партиях надо внести поправки, обязывающие производить ротации руководящего партийного аппарата, согласно которым одно и то же лицо не может занимать определённую руководящую должность в аппарате партии дольше определённого срока.
 

Цыппæрæм. Федерацийы Совет хъуамæ арæзт цæуа æрмæстдæр Федерацийы бæлвырд къабазы хицаудзинады минæварадон оргæнмæ æвзæрст адæймæгтæй æмæ бынæттон хиуынаффæйады депутаттæй. Ивд хъуамæ æрцæуа Федерацийы Советы уæнгмæ домæн, цæмæй уый бæлвырд азтæ фæцæра бæлвырд регионы. Уый фæстиуæг  — Федерацийы Советы кусдзысты, регионы цæрджытæ кæй равзарой, æвзарджытимæ куысты фæлтæрддзинад кæмæ ис æмæ канд Федерацийы къабазы хицаудзинады оргæны минæвар чи нæу, фæлæ, сæйрагдæр, цæрджыты æвзæрст чи сты, уыцы граждæнтæ.

Хъæугæ ивддзинæдтæ æмбæлы  скæнын æнæнынкъуыстытæй æмæ кадртæ æвзарыны æдзæлгъæддзинадæй, рахизæны рæстæг æмæ  Федерацийы Советы кадртæм хъарутæ бахъахъхъæныны хъуыддаг нæ рох кæнгæйæ.

Фæндзæм. Къæпхæнтæм гæсгæ хъуамæ къаддæргонд æрцæуа, ног политикон парти срегистраци кæнынæн кæй домдæуы, организацийы уæнгты уыцы къаддæр бæрц.

Æхсæзæм. Партиты тыххæй закъонмæ бахæссын хъæуы, партион аппараты разамынд ротаци кæнын чи домы, ахæм срастгæнинæгтæ. Уыдонмæ гæсгæ уыцы иу адæймагæн бар нæй ахсын бæлвырд разамындон бынат партийы аппараты бæлвырд æмгъуыдæй дарддæр.
 

Седьмое. Представительные органы местного самоуправления должны иметь возможность более действенно контролировать, а при необходимости – и отстранять от должности руководителей муниципалитетов. Вопрос повышения ответственности муниципальных начальников за качество и результаты их работы давно назрел.

Наделение представительных органов местного самоуправления столь серьёзными полномочиями предполагает, в свою очередь, и повышение требований к качеству их собственной работы. Нужно, чтобы они избирались при самом активном участии как политических, так и неполитических объединений местных жителей – правозащитных, добровольческих, благотворительных и просветительских. И напомню, что право не только политических партий, но и общественных организаций выдвигать избирательные списки на муниципальных выборах предусмотрено законом. Однако большинство партий и общественных организаций в муниципальных советах представлены пока слабо. Это положение закона должно стать действенным.
 

Æвдæм. Бынæттон хиуынаффæйады минæварадон оргæнтæн хъуамæ уа гæнæнтæ ахадгæдæр контрол кæнынæн, куы бахъæуа, уæд та муниципалитетты разамонджыты сæ бынæттæй аиуварс кæнынæн. Муниципалон хицæутты бæрнондзинад сæ куысты хæрзхъæддзинад æмæ бæрæггæнæнтыл бæрзонддæр кæныны фарста раджы сæвзæрд.

Бынæттон хиуынаффæйады минæварадон оргæнтæн ахæм стыр æххæстбартæ лæвæрд кæй æрцыд, уый уыцы иурæстæг амоны сæхи куысты хæрзхъæддзинадмæ дæр фылдæр домæнтæ æвæрын. Хъæуы, цæмæй уыдон æвзæрст цæуой куыд бынæттон цæрджыты политикон, афтæ æнæполитикон иугондты — барадхъахъхъæнæг, бархион, хæрзаудынгæнæг, рухсадон организациты активон архайды æххуысæй. Уæ зæрдыл дарут, канд политикон партитæн нæ, фæлæ æхсæнадон организацитæн дæр ис муниципалон  æвзæрстытæм æвзарæн номхыгъдтæ барвитыны бар. Уый закъоны фыст у. Фæлæ фылдæр партитæ æмæ æхсæнадон организацитæ муниципалон советты нырма лæмæгъ æвдыст сты. Закъоны ацы уагæвæрд хъуамæ суа архайæг.
 

Восьмое. Прошу предусмотреть дополнительные меры для привлечения к законотворческому процессу представителей неправительственных организаций, Общественной палаты. Думаю, было бы полезным их обязательное участие в рассмотрении законопроектов, затрагивающих важнейшие для каждого человека вопросы: свободы человека, вопросы здоровья, вопросы собственности. И, соответственно, надо внести изменения в регламенты Государственной Думы и Совета Федерации.

Девятое. Парламентские партии должны иметь чётко сформулированные гарантии освещения их работы в государственных СМИ.
 

Æстæм. Курын, цæмæй уæлæмхасæн мадзæлттæ арæзт æрцæуа закъонæвæрынадон процессмæ æнæхицауадон организациты, Æхсæнадон палатæйы минæвæртты æрбахоныны тыххæй. Мæнмæ гæсгæ, пайдайаг уыдзæн се ‘нæмæнг архайд, алы адæймагæн дæр ахсджиаг чи у, уыцы фарстаты — адæймаджы сæрибарады, æнæниздзинады æмæ исбонады фарстаты фæдыл закъонты проекттыл ныхас кæныны. Уымæ гæсгæ ивддзинæдтæ бахæссын хъæуы Паддзахадон Думæйы æмæ Федерацийы Советы регламенттæм.

Фарæстæм. Парламентон партитæн хъуамæ уа бæлвырд зæрдæдарæнтæ сæ куыст æвдисынæн паддзахадон дзыллон хабархæссæг фæрæзты.
 

Десятое. Свобода слова должна быть обеспечена технологическими новациями. Опыт показал, что уговаривать чиновников «оставить в покое» СМИ практически бесполезно. Нужно не уговаривать, а как можно активнее расширять свободное пространство интернета и цифрового телевидения. Никакой чиновник не сможет препятствовать дискуссиям в интернете или цензурировать сразу тысячу каналов.

Уверен, что названные мной меры будут способствовать повышению качества народного представительства, более полному учёту интересов людей. Укрепят доверие граждан к власти и солидарность общества.
 

Дæсæм. Ныхасы сæрибарадæн хъуамæ уа технологон ногдзинæдтæ. Фæлтæрддзинад куыд бавдыста, афтæмæй, чиновниктæн, практикон æгъдауæй æнæпайда у лæгъстæ кæнын, цæмæй ныууадзой дзыллон хабархæссæг фæрæзтæм ныхилын. Хъæуы лæгъстæ кæнын нæ, фæлæ ноджы парахатдæрæй Интернетæй æмæ нымæцон телеуынынадæй пайда кæнын. Никæцы чиновникы бон бауыдзæн Интернеты мидæг быцæуныхасæн цæлхдуртæ æвæрын кæнæ мин каналыл уыцы иурæстæг цензурæ æрæвæрын.

Уырны мæ, цы мадзæлтты тыххæй дзырдтон, уыдон æххуыс кæндзысты адæмон минæварады хæрзхъæддзинад бæрзонддæр кæнынæн, адæмы интерестæ арфдæр хынцынæн. Фидардæр кæндзысты граждæнты æууæнк хицаудзинадмæ æмæ æхсæнады æмуддзинад.
 

Уважаемые граждане России! Дорогие друзья!

Мною сейчас сформулированы вполне конкретные решения по развитию гражданского общества и демократического государства. Они продиктованы желанием видеть нашу Россию уже в близком будущем передовой, прогрессивной и удобной для жизни страной, процветающим и основанным на справедливых законах сообществом свободных людей. Это первоочередные задачи, которые будут решаться без промедления. И нет никаких сомнений в том, что мы будем вместе продолжать демократические преобразования.

Впереди большая работа и серьёзные шаги. Это и дальнейшая децентрализация, и гуманизация социального устройства и политической системы. И чем более свободна и разнообразна общественная жизнь, чем динамичнее экономика и острее политическая борьба, тем прочнее и стабильнее должны быть фундаментальные институты демократии, её, образно говоря, несущие конструкции, на которых держится всё здание демократического государства.

Думаю, многие со мной согласятся, что российская политическая культура, да и наше общественное мнение, отводят эту роль Президенту и федеральному парламенту – двум институтам высшей государственной власти, которых отличает прежде всего то, что они избираются всенародно и действуют от имени всей страны.

Убеждён, наше движение к свободе и демократии будет успешным и неуклонным лишь в том случае, если авторитет Президента и Государственной Думы будет достаточно высок, основан не только на предвыборных обещаниях, но и на практических результатах деятельности, если у них будет достаточно времени, чтобы всё заявленное провести в жизнь и результаты своей работы реально показать народу, отчитаться за них перед избирателями, перед страной.

Сегодня, когда реализуются планы долгосрочного развития, а по сути, решаются задачи перехода к экономике нового типа, предстоит заниматься сразу множеством труднейших вопросов: противодействовать глобальному кризису и трудностям конкурентной борьбы, модернизировать армию и управлять гигантской и сложнейшей по своему национально-культурному составу страной и в этих условиях укреплять демократические институты и поддерживать стабильность. Вот далеко не всё, но наиважнейшие причины, в связи с которыми я вношу два предложения.
 

Зынаргъ Уæрæсейы граждæнтæ! Зынаргъ хæлæрттæ!

Æз ныртæккæ дзырдтон граждайнаг æхсæнады æмæ демократон паддзахады рæзты фæдыл бæлвырд уынаффæты тыххæй. Уыдон равзæрдысты нæ Уæрæсе хæстæгдæр рæстæг раззагдæр, прогрессивон æмæ цæрынæн фадатджын бæстæйæ суæвыны бæллиццæй, тæмæнтæкалæг æмæ рæстаг, закъонты бындурыл æнцайæг сæрибар адæмы æмæхсæнадæй. Уыдон сты, æнæаргъæвгæйæ лыггонд чи цæудзæн, ахæм фыццаградон хæстæ. Æмæ нæ дызæрдыг кæнын, иумæ дарддæр кæй кæндзыстæм демократон рацарæзтытæ.

Разæй сты стыр куыст æмæ фидар къахдзæфтæ. Уый у дарддæры децентрализаци дæр, социалон арæзтады æмæ политикон системæйы гуманизаци дæр. Æмæ æхсæнадон цард цас сæрибардæр æмæ алыхуызондæр уа, цас змæлагдæр уа экономикæ æмæ цыргъдæр политикон тох, уыйбæрц фидардæр æмæ нывылдæр хъуамæ уой демократийы бындурон институттæ, демократон паддзахад кæуыл æнцайы, йæ уыцы быныхъæдтæ.

Мæнмæ гæсгæ, бирæтæ сразы уыдзысты мемæ, уæрæсейаг политикон культурæ, стæй нæ æхсæнадон хъуыды дæр, уыцы роль дæттынц Президентæн æмæ федералон хицаудзинады дыууæ институтæн. Хицæн сæ кæны, фыццаджыдæр уый, æмæ сæ æвзарынц æппæт адæм æмæ архайынц æппæт бæстæйы номæй.

Уырны мæ, сæрибарадмæ æмæ демократимæ нæ цыд уыдзæн æнтыстджын æмæ æнæкъуыхцы æрмæстдæр уæд, æмæ  Президенты æмæ Паддзахадон Думæйы кад куы уа бæрзонд, куы 'нцайа канд æвзæрстыты агъоммæйы зæрдæвæрæнтыл нæ, фæлæ ма архайды практикон бæрæггæнæнтыл, куы сын уа рæстæг, цыдæриддæр загътон, уый царды рауадзынæн, æмæ сæ куысты бæрæггæнæнтæ адæмæн æргом бавдисынæн, æвзарджыты раз, бæстæйы раз уыдоны тыххæй дзуапп радтынæн.

Абон, дардæмгъуыдмæйы рæзты пълантæ æххæстгонд куы цæуынц, растдæр зæгъгæйæ та, ног хуызы экономикæмæ рахизыны хæстæ лыггонд куы цæуынц, уæд мах хъæуы бирæ зын фарстатыл кусын: æппæтон кризисы æмæ конкурентон тохы зындзинæдты ныхмæ лæууын, æфсад ног хуызы аразын æмæ егъау, национ-культурон æгъдауæй вазыгджындæр чи у, уыцы бæстæйæн разамынд дæттын, уыцы æууæлты демократон институттæ фидар кæнын æмæ нывылдзинадæн æххуыс кæнын. Адон сты, æппæт нæ, фæлæ тæккæ ахсджиагдæр аххосæгтæ æмæ семæ бастæй хæссын дыууæ фæндоны.
 

Первое. Расширить конституционные права Федерального Собрания, отнести к предметам ведения Государственной Думы (статья 103) контрольные функции в отношении исполнительной власти, установив конституционную норму, обязывающую Правительство России ежегодно отчитываться в Государственной Думе по итогам деятельности и по вопросам, поставленным непосредственно парламентом.

И второе предложение. Увеличить сроки конституционных полномочий Президента и Государственной Думы до 6 и 5 лет соответственно.

Эти вопросы начиная уже с 90-х годов поднимались неоднократно. Эти темы давно обсуждаются. Многие ссылались на историю, которая знает достаточное количество случаев, когда демократические государства изменяли сроки полномочий органов государственной власти.

Не буду их перечислять, эти случаи общеизвестны, но хочу прямо сказать: речь идёт не о конституционной реформе, а именно о корректировке Конституции. О действительно важных, но всё же уточняющих поправках, не затрагивающих политическую и правовую сущность существующих институтов. Они, скорее, дают необходимый дополнительный ресурс для их стабильного функционирования. Так что «реформаторский зуд» в отношении Основного закона абсолютно неуместен. Российская Конституция эффективна, она работает, и её базовые положения должны на многие годы вперёд оставаться незыблемыми. Права и свободы граждан, суверенитет народа, государственный строй, федеративное устройство, принципы организации судебной власти и принципы местного самоуправления, другие основы конституционного строя установлены на длительный исторический период. И эти фундаментальные установления я, как гарант Конституции, буду хранить и защищать.
 

Фыццаг. Рауæрæхдæр кæнын Федералон Æмбырды конституцион бартæ, Паддзахадон Думæйæн радтын æххæстгæнæг хицаудзинад контроль кæныны функцитæ, цæмæй сæвæра, Уæрæсейы Хицауадæй æрвылаз Паддзахадон Думæйы йæ архайды бæрæггæнæнты тыххæй, стæй парламент сæрмагондæй цы фарстатæ æрæвæра, уыдоны фæдыл дзуапп дæттыны домæн.

Æмæ дыккаг фæндон. Адарддæр кæнын Президенты æмæ  Паддзахадон Думæйы конституцион æххæстбартæ 6 азы æмæ 5 азы онг, ам куыд амынд сты, афтæмæй.

Ацы фарстатыл, 90-æм азтæй райдайгæйæ, ныхас цыдис. Ацы темæтыл рагæй цæуы ныхас. Бирæтæ амыдтой историмæ, уым фаг ис ахæм цаутæ, демократон паддзахæдтæ-иу паддзахадон хицаудзинады оргæнты æххæстбарты æмгъуыдтæ куы аивтой.

Нæ сæ нымайдзынæн, уыцы цаутæ æппæт дæр зонут, фæлæ мæ комкоммæ зæгъын фæнды: ныхас Конституци бараст кæныныл нæ цæуы ныхас. Æцæгдзинадæй ахсджиаг, фæлæ бæлвырддæргæнæг срастгæнинæгтыл, чи ис, уыцы институтты политикон æмæ барадон мидисмæ нæ ныхилгæйæ. Уыдон сын дæттынц хъæугæ уæлæмхасæн тыхтæ нывыл архайынæн. Уæрæсейаг Конституци ахадгæ у, кусгæ кæны æмæ йæ бындурон уагæвæрдтæ бирæ азты дæргъы хъуамæ баззайой æнæ ивдæй. Граждæнты бартæ æмæ сæрибарадтæ, адæмы хæдбардзинад, паддзахадон арæзт, федеративон арæзт, тæрхондоны хицаудзинад аразыны принциптæ æмæ бынæттон хиуынаффæйады принциптæ, конституцион арæзтады иннæ бындуртæ æвæрд æрцыдысты даргъ историон рæстæгмæ. Æмæ уыцы бындурон уагæвæрдтæ æз куыд Конституцийы зæрдæдарæн — хъахъхъæндзынæн.
 

Уважаемые коллеги!

Для свободного, демократического и справедливого общества враг номер один – это коррупция. Вы знаете, Национальный план противодействия коррупции подписан ещё в июле, а соответствующий пакет законов уже внесён мной в Государственную Думу. Их главная особенность – в комплексности, системности и адресной направленности. В первоочередном устранении тех причин коррупции, которые порождены несовершенством нашего государственного и хозяйственного механизмов.

Сейчас уже вносятся изменения в законы, регулирующие деятельность сотрудников таможни и органов внутренних дел, прокуратуры и Федеральной службы безопасности, судей и служащих аппаратов судов, органов государственной власти, муниципальных органов и других. Крайне важно и то, что антикоррупционная работа строится на использовании мер упреждения. На создании атмосферы «невыгодности» коррупционного поведения.
 

Зынаргъ коллегæтæ!

Хæдбар, демократон æмæ рæстаг æхсæнады фыццаг знаг у коррупци. Йæ ныхмæ архайды пъланы къух æвæрд æрцыд июлы, йæ фæдыл къорд закъоны та ныридæгæн бахастон Паддзахадон Думæмæ. Сæ сæйраг хицæндзинад — сты комплексон, системон æмæ нысанмæ арæзт.

Ныртæккæ ивддзинæдтæ хастæуы таможняйы æмæ мидхъуыддæгты оргæнты, прокуратурæйы æмæ Æдасдзинады Федералон службæйы, тæрхонгæнджыты æмæ тæрхондæтты аппаратон кусджыты, паддзахадон хицаудзинады оргæнты, муниципалон æмæ æндæр оргæнты кусджыты архайд аразæг закъонтæм. Æмæ тынг ахсджиаг у, антикоррупцион куыст кæй арæзтæуы, развæлгъауы мадзæлттæй пайда кæнгæйæ.
 

Какие это меры?

Во-первых, серьёзно повышаются требования к государственным и муниципальным служащим. Речь идёт о предоставлении дополнительных сведений об их доходах и имуществе – в том числе принадлежащих членам их семей. Достоверность декларируемых сведений будет тщательно проверяться вплоть до использования оперативно-разыскных возможностей.

Во-вторых, государственные и муниципальные служащие обязаны соотносить свои действия с установленными правилами поведения на службе. Их невыполнение должно влечь дисциплинарную, а в необходимых случаях и административную, и уголовную ответственность.

В-третьих, вводятся меры уголовного наказания за злоупотребление полномочиями лицами, которые исполняют управленческие функции в негосударственных организациях. Они будут соответствовать тем, что применяются к госслужащим.

В-четвёртых, вводится административная ответственность юридических лиц за передачу взятки от имени или в интересах юридического лица. И целый ряд других мер, которые уже сегодня известны.

Кроме того, устанавливается контроль за имущественным положением лиц с особым правовым статусом – прежде всего судей.

Названные меры, безусловно, строги, но необходимы. И, как справедливо заметил ещё дореволюционный специалист по государственному праву Николай Коркунов, «установление законности всегда чувствуется как стеснение произвола властвующих». И здесь выбор для нас очевиден.
 

Цавæр сты уыцы мадзæлттæ?

Фыццаджыдæр, карздæр домæнтæ æвæрдæуы паддзахадон æмæ муниципалон службæгæнджытæм. Ныхас цæуы ууыл, цæмæй уæлæмхасæн бæрæггæнæнтæ дæттой се 'фтиæгты æмæ исбонады тыххæй, уыимæ сæ бинонты уæнгты æфтиæгты æмæ исбонады тыххæй дæр. Уыцы бæрæггæнæнты æцæгдзинад лæмбынæгæй бæрæггонд цæудзæн, суанг оперативон агуырды гæнæнтæй спайда кæныны онг.

Дыккаджы, паддзахадон æмæ муниципалон службæгæнджытæн хъуамæ сæ архайд уа службæйы хи дарыны фæткмæ гæсгæ. Сæ хæстæ куы æххæст кæной æмбæлгæ уагыл, уæд хъуамæ æфхæрд ма цæуой дисциплинарон æгъдауæй, куы хъæуа, уæд та цæуы административон æмæ уголовон æгъдауæй.

Æртыккаджы, конд цæуынц уголовон æфхæрды мадзæлттæ, разамонæг функцитæ æххæстгæнæг адæймæгтæ æнæпаддзахадон организациты сæ бартæ æгæр куы кæной, уæд уыдоны ныхмæ. Æфхæрд цæудзысты паддзахадон службæгæнджыты хуызæн.

Цыппæрæм, административон æгъдауæй æфхæрд цæудзысты хицæн адæймæгтæ сæхи номæй кæнæ сæ пайдайæн гæртам радтыны тыххæй. Уыдзæн ма ноджы къорд мадзалы, абон бæрæг чи у, ахæмтæ.

Уымæй уæлдай, контролгонд цæудзæн, сæрмагонд барадон статус кæмæн ис — фыццаджыдæр, тæрхонгæнджыты — уыдоны исбон.

Дзырд дæр ыл нæй — бацамынд мадзæлттæ карз сты, фæлæ хъæуынц æнæмæнг. Æмæ революцийы агъоммæ паддзахадон барады специалист Николай Коркунов куыд загъта "закъон  æрæвæрыны хъуыддаг кæддæриддæр фæкъуындæгдæр кæны хицауиуæггæнджыты хæдбарæй архайыны гæнæнтæ". Уыцы мадзал равзардзыстæм мах дæр.

Считаю, что такое, законодательное, закрепление направлений антикоррупционной работы явилось бы хорошим началом. Это позволит нам строить её системно и последовательно. А при необходимости мы будем принимать и дополнительные меры. Рассчитываю на скорейшее принятие всего пакета законов, их успешную реализацию на практике.

Естественно, что кроме мер собственно законодательного порядка нам надо совершенствовать и систему государственных органов, оптимизировать и конкретизировать их полномочия. Обеспечивать конкуренцию и объективность при проведении конкурсов, заключении государственных или муниципальных контрактов. Устранять необоснованные запреты и ограничения в сфере экономической деятельности. Создавать условия для эффективной адресной поддержки людей в социальной сфере.
 

Æз куыд нымайын, афтæмæй коррупцийы ныхмæ куыст закъонæй фидаргонд куы æрцæуа, уæд йæ райдайын æнцондæр уыдзæн. Уый фæрцы куыст рацаразæн уыдзæн бæлвырд системæмæ гæсгæ æмæ фæд-фæдыл. Куы бахъæуа, уæд та архайдзыстæм уæлæмхасæн мадзæлттæй дæр. Закъонты пакет тагъд рæстæджы фидаргонд кæй æрцæудзæн æмæ практикон æгъдауæй æххæстгонд кæй цæудзысты, уымæй мæ ныфс ис.

Кæй зæгъын æй хъæуы, закъонæвæрæн мадзæлттæй уæлдай мах хъæуы паддзахадон оргæнты системæ йæхи хуыздæр кæнын, уыцы оргæнты бартæ æмæ хæстæ бæлвырд кæнын. Паддзахадон æмæ муниципалон кусджытимæ контракттæ бафыссыны размæ объективон конкурстæ аразын, цæмæй се 'хсæн конкуренци уа. Экономикон къабазы архайджытæн æнæбындур къуылымпыдзинæдтæ аиуварс кæнын. Социалон къабазы — адæмæн адрисон æххуысы æууæлтæ хуыздæр кæнын.
 

Теперь несколько слов о развитии судебной системы. Известно, что независимый и честный суд – это основа справедливого общественного порядка. И по мере укрепления нашего демократического государства роль суда будет, естественно, только возрастать.

Проблемы формирования судебной системы в значительной части решены. В том числе расширена компетенция судов, связанная с рассмотрением жалоб на действия государственных органов и должностных лиц, а также с возмещением вреда, причинённого их незаконными действиями.

В ближайшее время будут введены и другие новации. Так, я поручил подготовить заключение о возможности передачи на федеральный уровень вопросов деятельности мировых судей. Решение этой задачи, несмотря на необходимость определённых трат, позволит завершить формирование стройной вертикали судебной власти.

Я внесу также законопроект по сокращению сроков рассмотрения гражданских дел и введению дополнительных мер ответственности за создание препятствий, ведущих к затягиванию судопроизводства.

Кроме того, надо установить механизм возмещения ущерба, причинённого гражданам при нарушении их прав на судопроизводство в разумные сроки, на полное и своевременное исполнение судебных решений.

И, наконец, уже в ближайшее время следует принять закон «Об обеспечении доступа к информации о деятельности судов в Российской Федерации». Он распространяется на все суды. И даст людям возможность получать достоверные сведения о функционировании судебной системы. Кроме того, он впервые и достаточно детально закрепит различные формы их обнародования – в том числе через интернет.
 

Ныр та цалдæр ныхасы тæрхондоны системæ райрæзын кæныны тыххæй. Зындгонд у, хæдбар æмæ рæстаг тæрхондон кæй у рæстаг æхсæнадон фæткы бындур, уый. Æмæ нæ демократон паддзахад куыд хъæддыхдæр кæна, афтæ рæздзæн тæрхондоны ахадындзинад дæр.

Тæрхондоны системæ фидар кæныны фарстатæн сæ фылдæр лыггонд сты. Уыдонимæ, фæуæрæхдæр сты тæрхондоны бартæ паддзахадон оргæнтыл æмæ бæрнон кусджытыл хъастытæ æвзарыны æмæ сæ æнæзакъон архайды тыххæй дзуапп дæттыны хъуыддаджы.

Хæстæгдæр рæстæг сæ тыхы бацæудзысты иннæ ногдзинæдтæ дæр. Зæгъæм, æз бахæс кодтон, цæмæй фидауынгæнæг тæрхонгæнджыты архайды фарстатæ федералон æмвæзадмæ радтынæн цы гæнæнтæ ис, уый тыххæй гæххæтт бацæттæ кæнын. Уыцы нысан сæххæст кæнынæн кæд зынгæ хæрдзтæ хъæуы, уæддæр уый фæрцы кæронмæ ахæццæ уыдзæн тæрхондоны хицаудзинады системæйы арæзтад.

Ноджы ма æз бавдисдзынæн граждайнаг хъуыддæгтæм æркæсыны æмгъуыд къаддæр кæнын æмæ тæрхоны хъуыддаг къуылымпы кæныны тыххæй æфхæрыны уæлæмхасæн мадзæлттæ кæм амынд сты, ахæм закъоны проект.

Уымæй уæлдай, скæнын хъæуы, тæрхоны хъуыддаджы граждæнты бартæ хæлд кæй æрцæуынц, тæрхондоны уынаффæтæ афоныл æххæстгонд кæй не 'рцæуынц, уый тыххæй материалон æгъдауæй дзуапп радтыны механизм.

Хæстæгдæр рæстæг  сфидар кæнын хъæуы "Уæрæсейы Федерацийы тæрхондæтты архайды тыххæй информаци райсыны закъон". Æххæст æй кæндзысты æппæт тæрхондæттæ дæр. Уый адæмæн фадат ратдзæн тæрхондоны системæйы куысты тыххæй хабæрттæ зонынæн. Уымæй уæлдай, уыцы закъоны фæрцы фыццаг хатт æмæ лæмбынæг амынд уыдзысты æмæ адæм сæхæдæг уындзысты тæрхондæтты куыст, — уыимæ, зæгъæм, Интернеты дæр.
 

Такие изменения вводят ясные и понятные для граждан правила и процедуры. И в конечном счёте способствуют усилению национального механизма применения Европейской конвенции о защите прав человека и основных свобод. При этом нам необходимо принять ещё целый ряд серьёзных решений. И в первую очередь добиться строгого исполнения судебных решений. Это важнейшая составляющая права граждан на справедливое судебное разбирательство.

Подчеркну, исполнение судебных решений – всё ещё огромная проблема. Причём проблема всех судов, включая Конституционный. Причины везде, конечно, разные. Однако отмечу одну общую – это отсутствие реальной ответственности должностных лиц, да и самих граждан, которые не исполняют решения суда. Такая ответственность должна быть введена.

Нельзя забывать и о таком принципиальном вопросе, как гуманизация закона и порядка его применения. Судам следует более взвешенно относиться к избранию мер пресечения в виде ареста и к назначению наказаний, связанных с изоляцией от общества. В то же время правоохранительная и судебная системы должны обеспечивать действенную защиту прав и интересов лиц, пострадавших от совершённых преступлений.

В праве, как известно, следует видеть не только продукт практической пользы, но и «условие истинно человеческого существования», когда-то утверждал известный русский правовед Борис Чичерин. И полагаю, что заинтересованное обсуждение на VII съезде судей всех вышеназванных новаций да и имеющихся проблем могло бы придать реформе судебной системы новый и серьёзный импульс.
 

Ахæм ивддзинæдтæй граждæнтæн зындгонд уыдзысты тæрхондæтты фæтк æмæ процедурæтæ. Æмæ æппынфæстаг уыцы ивддзинæдты руаджы нæ бæстæйы хъæддыхдæрæй архайын райдайдзæн Европæйаг конвенци адæймаджы бартæ æмæ сæйраг сæрибардзинæдтæ хъахъхъæныны тыххæй. Уыимæ ма мах ноджы сфидар кæнын бахъæудзæн къорд  ахсджиаг уынаффæйы. Фыццаджыдæр, хъуамæ тæрхондоны уынаффæтæ æххæстгонд цæуой æвæстиатæй æмæ æмбæлгæ уагыл. Уый у граждæнты ахсджиагдæр бар — тæрхондоны хъуыддаг раст æвзарыны.

Ноджы ма йæ иу хатт зæгъын: тæрхондоны уынаффæтæ æххæст кæнын нырма у тынг къуылымпыйаг. Стæй — æппæт тæрхондæтты дæр, уыдонимæ Конституцион тæрхондоны дæр. Æфсæнттæ алы ран дæр сты алыхуызон, кæй зæгъын æй хъæуы. Фæлæ сæ иу у æмхуызон: бæрнон бынаты бадæг лæгтæ дзуапп ницæуыл дæттынц, стæй граждæнтæ сæхæдæг дæр тæрхоны уынаффæ æххæст кæнынмæ рæвдз не сты. Бæрнондзинад хъуамæ æвæрд æрцæуа.

Рохгæнæн нæй закъоны гуманизаци æмæ йæ æххæст кæныны фæткы фарстайæн дæр. Тæрхондæттæ хъуамæ бæрнондæрæй æвзарой æфхæрыны мадзæлттæ — ахæстоны бакæныны æмæ æхсæнадæй фæиппæрд кæныны æндæр мадзæлттæ. Фæлæ уыцы-иу рæстæг барадхъахъхъæнæг æмæ тæрхондоны системæтæ хъуамæ аккаг хуызы хъахъхъæной фыдракæндтæй æфхæрд адæймæгты бартæ.

Зындгонд у, барад канд практикон пайдайæн нæу, уый у "адæймаджы аккаг царды уавæр", афтæ кæддæр загъта зындгонд уырыссаг барадиртасæг Борис Чичерин. Æмæ, мæнмæ гæсгæ, тæрхонгæнджыты 7-æм  съезды уæлдæр амынд ногдзинæдтæ æмæ фарстатыл биноныг ныхас куы уа, уæд уый зынгæ фæрæвдздæр кæндзæн тæрхондоны системæйы реформæ.
 

Фундаментально значимым для нашего общества стало введение института местного самоуправления и укрепление федеративных начал государства. Вы знаете: государственная политика в этих вопросах во многом осуществлялась путём «проб и ошибок» – с учётом опыта других государств и сложившихся в мире форм федерализма. Но ведь такой многосубъектной, многонациональной и многоконфессиональной федерации, как Россия, в мире больше не существует. Поэтому то, что мы сегодня делаем, делаем действительно впервые.

Напомню, что 1 января 2009 года заканчивается переходный период, установленный для введения в действие всех положений Федерального закона «Об общих принципах организации местного самоуправления в Российской Федерации». Но совершенствование этого законодательства будет продолжаться.

Должен при этом сказать, что на территории двух субъектов Российской Федерации – Чеченской Республики и Республики Ингушетия – местное самоуправление вообще отсутствует. То есть граждане этих республик необоснованно лишены своих конституционных прав. Знаю, что руководство этих субъектов Федерации планирует создание органов местного самоуправления к октябрю следующего года. И поддерживаю их в этом деле.

Теперь несколько слов о дальнейшем развитии российского федерализма. В своих современных формах он был установлен, сформирован на основе Конституции. Причём особую роль в его становлении сыграл Конституционный Суд. В его решениях был найден баланс между разными интересами уровней власти, порой остроконфликтными. Это касается как споров федеральных и региональных органов власти между собой, так и споров о различных способах устройства местного самоуправления. Между тем мы и сегодня продолжаем сталкиваться с этими проблемами.
 

Нæ æхсæнадæн бындуронæй ахадгæ хъуыддаг сысты бынæттон хиуынаффæйады сырæзт æмæ паддзахады федеративон миниуджытæ фидар кæныны куыст. Зонут æй: паддзахадон политикæ уыцы фарстаты фæдыл арæзт уыдис "фæлваргæ æмæ рæдигæйæ" — иннæ паддзахæдты фæлтæрддзинад хынцгæйæ. Фæлæ  Уæрæсейы хуызæн бирæсубъектон, бирæнацион æмæ бирæконфессион паддзахад дунейы æндæр нæй. Уымæ гæсгæ, мах абон цы аразæм, уый æцæг аразæм  фыццаг хатт.

2009 азы 1 январы райдайдзæн "Уæрæсейы Федерацийы бынæттон хиуынаффæйад аразыны иумæйаг принципты" Федералон закъоны æппæт уагæвæрдтæ царды уадзыны рæстæг. Фæлæ ацы закъон хуыздæр кæныныл куыст дарддæр дæр цæудзæн.

Уыимæ зæгъинаг дæн, Федерацийы дыууæ субъекты — Цæцæны æмæ Мæхъæлы республикæты — бынæттон хиуынаффæйад æппындæр кæй нæй. Ома, ацы республикæты граждæнтæн къахыргонд цæуынц сæ конституцион бартæ. Зонын æй, Федерацийы ацы субъектты разамонджытæ кæй фæнд кæнынц бынæттон хиуынаффæйады оргæнтæ саразын иннæ азы октябрмæ. Æмæ æз сæ фарс хæцын ацы ахсджиаг хъуыддаджы.

Ныр та цалдæр ныхасы уæрæсейаг федерализмы дарддæры рæзты тыххæй. Йæ нырыккон хуызты уый арæзт æрцыд Конституцийы бындурыл. Уыимæ, йæ саразыны сæрмагонд ахадындзинад уыд Уæрæсейы Конституцион тæрхондонæн. Йæ уынаффæты хыгъд æрцыдысты хицаудзинады æмвæзæдты алыхуызон интерестæ — хатгай, цæхгæр быцæйуæгтæ. Уый хауы, куыд федералон æмæ регионалон хицаудзинады оргæнты быцæутæм, афтæ бынæттон хиуынаффæйады алыхуызон хуызтыл быцæутæм дæр. Уыцы фарстатæ абон дæр къуылымпыйы хос сты.

Что сегодня для нас особенно важно?

Первое – это достигнуть оптимального баланса разграничения полномочий между Федерацией и регионами. Как вы знаете, здесь была проведена большая, можно сказать, огромная работа. Но мы всё равно ежегодно уточняем параметры этого разграничения. В том числе вносим изменения в перечни имущества, необходимого для федерального, регионального уровня, для того чтобы полноценно исполнять свои функции. Считаю, что надо вернуться к этому вопросу и наконец определиться, сколько и какого имущества надо регионам.

Второе. До сих пор не найдена схема оптимального размещения по стране территориальных структур федеральных органов исполнительной власти. Их вообще очень много, надо их сокращать. А также нужна схема их эффективного взаимодействия с региональными органами власти. Напомню, что в соответствии с частью 2 статьи 77 Конституции федеральные органы исполнительной власти и органы исполнительной власти субъектов Федерации образуют единую систему.

Однако эта норма Конституции в полной мере пока так и не реализована. Правительству следует ещё раз изучить этот вопрос и представить необходимые предложения. В том числе с учётом установленных критериев оценки деятельности федеральных органов исполнительной власти и соответствующих органов субъектов Федерации.

Третье. Законодательные органы власти субъектов Федерации вносят в Государственную Думу множество инициатив, но законами из этих инициатив становятся лишь единицы. Это объясняется их недостаточной проработкой и большим количеством альтернативных законопроектов в Думе. А в целом плохой информированностью регионов о законодательном процессе на федеральном уровне. Полагаю, что здесь значительно большую роль, чем сейчас, мог бы сыграть Совет Федерации – как координатор законодательной деятельности представительных органов территорий. Прошу представить такие предложения с учётом предлагаемого мной нового порядка его комплектования.

И, наконец, ещё один фактор, способный серьёзно упрочить нашу Федерацию, – это поддержка национальных традиций и культур народов России. Считаю это не только условием укрепления федеративных основ, но и условием согласия в нашем обществе, единства российской нации – как залога стабильного, цивилизованного развития всей страны.
 

Цы у уæлдай ахсджиаг ныртæккæ?

Фыццаг — Федерацийы æмæ регионты бартæ куыд гæнæн ис, афтæ оптималонæй байуарын. Куыд зонут, афтæмæй арæзт æрцыд стыр, зæгъæн ис, тынг стыр куыст. Фæлæ мах уæддæр алы аз дæр бæлвырд кæнæм уыцы бартæ байуарыны фæткæвæрд. Уыцы нымады, ивддзинæдтæ хæссæм федералон æмæ регионалон æмвæзады хъæугæ исбоны хыгъдтæм, цæмæй сæ хæстæ æххæст кæной æмбæлгæ уагыл. Мæнмæ гæсгæ, фарстамæ раздæхын хъæуы ногæй æмæ, æппынфæстаг, сбæлвырд кæнын, цас æмæ цавæр исбонад хъæуы регионты.

Дыккаг. Ныронг нæма ссардæуыд федералон æххæстгæнæг оргæнты территориалон структурæты оптималон схемæ. Уыдон сты æгæр бирæ, хъæуы сæ фæкъаддæр кæнын. Ноджы ма хъæуы, регионалон хицаудзинады оргæнтимæ эффективонæй цæмæй кусой, ахæм схемæ. Уæ зæрдыл уын æй æрлæууын кæнон — Конституцийы 77-æм статьяйы 2-æм хаймæ гæсгæ — федералон æххæстгæнæг хицаудзинады оргæнтæ æмæ Федерацийы субъектты хицаудзинады оргæнтæ иу системæ кæй аразынц.

Фæлæ Конституцийы ацы нормæ нырма æххæстæй нæ кусы "Хицауад ма хъуамæ иу хатт æркæса фарстамæ æмæ бахæсса хъæугæ фæндæттæ. Уыцы нымады, æххæстгæнæг хицаудзинады федералон оргæнты æмæ Федерацийы субъектты оргæнты архайдæн аргъ кæныны бæрæггæнæнтæ хынцгæйæ.

Æртыккаг. Федерацийы субъектты закъонæвæрæг хицаудзинады оргæнтæ Паддзахадон Думæмæ бахæссынц тынг бирæ хъæппæристæ, фæлæ уыдонæй закъоны хуызы ист æрцæуынц æрмæст стæмтæ. Уый уымæн, æмæ сыл фаг куыст нæ вæййы, стæй ма Думæйы альтернативон закъоны проекттæ бирæ кæй вæййы, уый тыххæй. Æмткæй райсгæйæ та — регионты нæ вæййы æххæст информаци федералон закъонæвæрынадон  куысты фæдыл. Мæнмæ гæсгæ, ацы хъуыддаджы хъуамæ фылдæр уаид Федерацийы Советы ахадындзинад — куыд территориты минæварадон оргæнты закъонæвæрынадон архайды координаторы, афтæ. Курын, цæмæй ахæм фæндæттæ, мæ хъуыды хынцгæйæ, хаст æрцæуой.

Æмæ ма æппынфæстаг, ноджы иу, нæ Федераци нын зынгæ чи фæхъæддыхдæр кæнид, ахæм хъуыддаг — уый у Уæрæсейы адæмты национ культурæтæн æмæ традицитæн æххуыс кæнын. Уый канд федеративон бындуртæ фидар кæныны фæрæз нæу, фæлæ ма нæ æхсæнад æнгом кæныны фæрæз дæр, уæрæсейаг нициты иудзинады, æнæхъæн бæстæйы нывыл. цивилизацион рæзты фæрæз.

Я уже говорил, что межнациональный мир – это одна из главных наших ценностей. У нас исторически сложился уникальный и богатейший опыт толерантности и взаимного уважения. В то же время сохраняются проблемы, способные обострять межэтнические, межконфессиональные отношения. Среди них безработица (особенно в регионах с трудоизбыточным населением), правовая неурегулированность земельных отношений, нелегальная миграция и ряд других причин. Причём такие проблемы особенно чувствительны там, где не решаются социально-экономические вопросы. Где региональные и местные власти не помогают развитию малого бизнеса, не создают новые рабочие места.

Обращаю особое внимание: надо оптимизировать организацию миграционных процессов внутри страны и создать реальные условия для повышения мобильности российских граждан – как эффективного способа перераспределения трудовых ресурсов, так и обеспечения права граждан на труд.

Своего совершенствования требуют и механизмы регулирования внешней миграции. Они должны наконец получить правовое оформление, адекватное потребностям нашей страны, масштабам самой миграции. В Россию продолжает прибывать поток мигрантов, особенно из стран Содружества. Известно, что многие из них стремятся получить российское гражданство. В целом это позитивный процесс. Однако получение гражданства должно стать доказательством их успешной интеграции в жизнь нашего общества и восприятия его культуры и традиций. Отмечу также, что мы должны прежде всего сохранять баланс на рынке труда и обеспечивать интересы российских граждан.
 

Раздæр ма йæ дзырдтон — нациты 'хсæн сабырдзинад кæй у нæ сæйраг хæзнатæй иу. Историон æгъдауæй махмæ ис кæрæдзийæн быхсыны, кæрæдзийæн аргъ кæныны уникалон æмæ иттæг хъæздыг фæлтæрддзинад. Фæлæ нæм уыцы-иу рæстæг нырма ис, этникон æмæ конфессионалон ахастдзинæдтæ чи карз кæны, ахæм фарстатæ. Уыдоны 'хсæн — æгуыстдзинад, зæххы фарстаты ахастдзинæдты барадон къуылымпыдзинæдтæ, миграцион фарстатæ æмæ æндæр æфсæнттæ. Уымæй, ахæм быцæутæ уæлдай уæззаудæр сты, социалон-экономикон фарстатæ лыггонд кæм нæ цæуынц, уым. Регионалон æмæ бынæттон хицауад чысыл бизнесы рæзтæн кæм нæ æххуыс кæнынц, ног кусæн бынæттæ кæм нæ аразынц, уым.

Оптималон хуызы кусын хъæуы бæстæйы мидæг миграцион процесстыл. Саразын хъæуы реалон уавæртæ — уæрæсейаг граждæнты мобилондзинад уæлдæр кæнынæн — афтæмæй фæллойадон тыхтæн фадат уыдзæн, куыст кæм ис, уым æрбынат кæнынæн, уыимæ ма адæмæн æххæстгонд цæудзæн сæ куысты бар.

Хуыздæр кæнинаг сты æддагон миграци нывыл кæныны механизмтæ дæр. Æппынфæстаг, уыдон хъуамæ фидаргонд æрцæуой закъонæй нæ — бæстæйы домæнтæ æмæ миграцийæн йæхи уылæнтæ хынцгæйæ. Уæрæсемæ цæуынц æмæ цæуынц ног мигранттæ, уæлдайдæр та æмхæларады бæстæтæй. Зонæм æй, уыдонæй бирæты кæй фæнды уæрæсейаг граждайнад райсын. Æмткæй райсгæйæ, уый хорз хъуыддаг у, О, фæлæ, нæ граждæнтæ суæвгæйæ, уыдон хъуамæ æнтыстджынæй архайой нæ æхсæнады царды, аргъ кæной нæ бæстæйы культурæ æмæ традицитæн. Нысан ма кæнын ноджы уый, æмæ фæллойадон базары мах хъуамæ æппæтæй раздæр хъахъхъæнæм уæрæсейаг граждæнты интерестæ.
 

Уважаемые депутаты и члены Совета Федерации!

Какие бы идеальные законы и стратегии ни принимались на основе Конституции, реализация заложенного в них смысла зависит от конкретных людей. Их интеллектуальная энергия, творческая сила – это главное богатство нации и основной ресурс прогрессивного развития.

Нам нужно организовать масштабный и системный поиск талантов и в России, и за рубежом. Вести, я бы сказал, настоящую «охоту за головами». Содействовать приходу молодых одарённых людей в фундаментальную и прикладную науку. Ускорить формирование сильных государственных и частных центров разработки новых технологий. Реально помочь малому и среднему бизнесу в создании инновационных предприятий. Подчеркну, что всё это задачи для всех нас, а не только для каких-то новых государственных корпораций. Это задача всего общества и в то же время шанс для каждого применить свои способности.

Сегодняшней России и её будущей инновационной экономике, государственной службе, системе управления и социальных услуг нужна и новая система формирования кадрового резерва, которая позволит привлечь в органы государственного, муниципального управления, в бизнес наиболее талантливых, творчески мыслящих и профессиональных людей. Вы знаете: такое решение мной уже принято.

Поэтому поручаю Правительству и Администрации Президента уже до конца этого года «запустить» Программу формирования и подготовки резерва управленческих кадров, разработанную совместными усилиями органов государственной власти, местного самоуправления и общественных организаций.
 

Зынаргъ депутаттæ æмæ Федерацийы Советы уæнгтæ!

Конституцийы бындурыл цыфæнды идеалон закъонтæ æмæ стратегитæ ист куы цæуа, уæддæр сæ æххæст кæнын аразгæ у бæлвырд адæймæгтæй. Уыдоны зонды хъару, се сфæлдыстадон тыхтæ — уый у нацийы сæйраг хъæздыгдзинад æмæ прогрессивон рæзты ресурс. Мах хъуамæ хъазуатонæй сæвæрæм курдиæттæ  агурыны куыст — Уæрæсейы дæр, фæсарæнты дæр. Зæгъин афтæ дæр: мах хъуамæ "цуан кæнæм зондыл". Архайæм, цæмæй фундаменталон æмæ практикон наукæмæ цæуой æрыгон, курдиатджын фæсивæд. Хъуамæ фæтагъддæр кæнæм тыхджын паддзахадон æмæ хицæн адæймæгты ног технологиты центрты арæзтад. Реалон æххуыс кæнæм чысыл æмæ рæстæмбис бизнесæн ног инновацион куыстуæттæ аразыны. Уыцы хæстæ иууылдæр сты не 'ппæты хæстæ дæр, канд ног паддзахадон корпорациты нæ фæлæ. Уыдон сты æппæт æхсæнады нысантæ, фæлæ ма уыцы-иу рæстæг алкæмæн йæ зæрдæргъæвддзинадæй спайда кæныны фадат дæр.

Абоны Уæрæсейы æмæ йæ фидæны инновацион экономикæйы, паддзахадон службæйы, разамынды æмæ социалон лæггæдты системæйы — хъæуы кадртæ цæттæ кæныны ног системæ дæр, уый фæрцы паддзахадон, муниципалон разамынды оргæнтæм, бизнесмæ бакъахдзæф кæндзысты æппæты курдиатджындæр сфæлдыстадон æгъдауæй хъуыдыгæнæг æмæ профессионалон адæймæгтæ. Зонут æй: ахæм уынаффæ æз ныридæгæн рахастон.

Хæслæвæрд дæттын Президенты Администраци æмæ Хицауадæн, цæмæй ацы азы кæрон æххæст кæнын райдайой Разамонæг кадрты резерв цæттæ кæныны программæ, ууыл бакуыстой паддзахадон хицаудзинады оргæнтæ, бынæттон хиуынаффæйады оргæнтæ æмæ æхсæнадон организацитæ.
 

Управленческий резерв должен включать в себя три уровня: муниципальный, региональный и федеральный. А наиболее успешные руководители должны составить так называемую «президентскую тысячу». Считаю, что лучших управленцев должна знать вся страна. Поэтому информацию о наиболее способных специалистах в различных сферах деятельности надо включать и в общероссийский банк данных.

Решающую роль в формировании нового поколения профессиональных кадров должно сыграть возрождение российской образовательной системы. Её прежние успехи были признаны во всем мире. Сегодня, несмотря на некоторые позитивные сдвиги, положение дел в образовании оставляет желать лучшего. Надо прямо сказать: с передовых позиций мы уже «откатились». И это становится самой серьёзной угрозой нашей конкурентоспособности.

Кроме того, система образования в прямом смысле слова образует личность, формирует сам образ жизни народа. Передает новым поколениям ценности нации.

Стратегия развития российского образования в целом скоро будет утверждена Правительством. Её реализация продолжится как в рамках национального проекта, так и с опорой на недавно принятое законодательство. Сегодня же основной акцент я сделаю на школьном образовании. Оно представляет собой один из определяющих и самых длительных этапов жизни каждого человека. Является решающим как для индивидуального успеха, так и для долгосрочного развития всей страны.
 

Разамонджыты резервы хъуамæ уа æртæ æмвæзады — муниципалон, регионалон æмæ федералон. Уæлдай æнтыстджын разамонджытæ та бацæудзысты, "президентон мин" кæй хонæм, уый скондмæ. Æз куыд хъуыды кæнын, афтæмæй хъуамæ хуыздæр разамонджыты зона æппæт бæстæ дæр. Уымæ гæсгæ, уæлдай зæрдæргъæвддæр специалистты тыххæй информаци хаст æрцæудзæн бæрæггæнæнты æппæтуæрæсеон банкмæ.

Профессионалон кадрты ног фæлтæр хъомыл кæныны сæйраг куыст хауы уæрæсейаг ахуырадон системæмæ. Уымæн йæ раздæры æнтыстытæ нымад уыдысты æппæт дунейы. Абон, иуæй-иу позитивон мадзæлттæ нæ нымайгæйæ, ахуырады хъуыддæгтæ  дард сты æнтыстæй. Раст зæгъын хъæуы: раззаг бынæттæй мах фæстæгтæм "атылдыстæм". Æмæ уый тынг тæссаг у нæ конкурентондзинадæн.

Уымæй уæлдай, ахуырады системæ комкоммæ дзургæйæ, аразы адæймаджы, адæмæн сæ царды фæлгонц æнæхъæнæй. Ног фæлтæртæм адæтты нацийы хæзнатæ.

Уæрæсейаг ахуырады рæзты стратеги рæхджы сфидар кæндзæн Хицауад. Æххæстгонд та цæудзæн, куыд национ проектты фæлгæтты, афтæ æрæджыйы райст закъонады бындурыл дæр. Абон та уал æз сæйраг æргом аздахдзынæн скъолайы ахуырмæ. Уый у адæймаджы царды бæрæгдæр æмæ дæргъвæтиндæр фæлтæртæй иу. Уымæй аразгæ у хицæн адæймаджы æнтыст дæр æмæ æнæхъæн бæстæйы бирæ рæстæджы æнтыст дæр.
 

Совсем недавно вместе с профессиональным сообществом мы обсуждали базовые параметры модернизации школы. Её главным результатом должно стать соответствие школьного образования целям опережающего развития. На основе этих предложений будет подготовлена национальная образовательная стратегия – инициатива «Наша новая школа». И её составляющими станут пять направлений.

Первое направление. Уже в школе дети должны получить возможность раскрыть свои способности, подготовиться к жизни в высокотехнологичном конкурентном мире. Этой задаче должно соответствовать обновлённое содержание образования. Предлагаю в сжатые сроки разработать именно такое, новое поколение образовательных стандартов. Их подготовка затянулась.

Второе. Одновременно с реализацией стандарта общего образования должна быть выстроена разветвлённая система поиска и поддержки талантливых детей, а также их сопровождения в течение всего периода становления личности.

Третье. Ключевая роль в школе принадлежит учителю. И нам необходимо разработать систему моральных и материальных стимулов для сохранения в школах лучших педагогов и постоянного повышения их квалификации. Но что ещё более важно – для пополнения школ новым поколением учителей. Причём вовсе не обязательно только с педагогическим образованием.

Поддерживаю предложение образовательного сообщества об объявлении 2010 года в России Годом учителя. И хотел бы подчеркнуть: мы сделаем всё, чтобы учитель стал уважаемой фигурой в обществе. Но и сами педагоги должны внимательно относиться к ученикам, уважительно относиться к ним. Должны помогать им становиться самостоятельными, творческими и уверенными в себе людьми.
 

Бынтон æрæджы, профессионалон æхсæнадимæ иумæ — мах ныхас кодтам скъолайы ивддзинæдты  тыххæй. Модернизацийы сæйраг нысан у ахæм: скъолайы ахуыр хъуамæ дзуапп дæтта тагъд рæзыны домæнтæн. Уыцы домæнты бындурыл арæзт æрцæудзæн национ ахуырады стратеги — хъæппæрис "Нæ ног скъола". Сæйраг дзы уыдзысты фондз здæхæны.

Фыццаг. Скъолайы райдиан кълæстæй фæстæмæ сывæллæттæн хъуамæ уа сæ гæнæнтæ равдисыны фадат, ацы бæрзонд технологон æмæ конкурентон дунейы цæрынмæ цæттæ уæвыны фадæттæ. Уыцы нысанæн хъуамæ дзуапп дæтта ахуырады ноггонд мидис. Фæндон хæссын, цæмæй цыбыр рæстæгмæ куыст æрцæуа ахæм ног фæлтæры ахуырадон стандарттыл. Сæ цæттæ кæныны хъуыддаг æгæр ныддæргъвæтин.

Дыккаг. Иумæйаг ахуырады стандартмæ гæсгæ кусынимæ хъуамæ арæзт æрцæуа курдиатджын сывæллæттæ агурыны æмæ сын æххуыс кæныны уæрæхкъабазджын системæ — скъолайæ райдайгæйæ æмæ сæ цалынмæ æххæст адæймæгтæ рауайа уæдмæ.

Æртыккаг. Скъолайы сæйраг хæстæ хауынц ахуыргæнæгмæ. Æмæ мах хъæуы ахæм моралон æмæ материалон разæнгардгæнæг мадзæлттæй архайын, цæмæй-иу скъолаты баззайой хуыздæр педагогтæ æмæ иудадзыг уæрæхдæр кæной сæ зонындзинæдтæ. Ноджы ахсджиагдæр у скъолатæм ног фæлтæры ахуыргæнджыты æмхиц кæнын.

Растыл нымайын, ахуырадон æхсæнад кæй бахаста, уыцы фæндон — 2010 аз. Ахуыргæнæджы аз схонын. Æмæ зæгъын — мах алцыдæр бакæндзыстæм, цæмæй ахуыргæнæг æхсæнады кадджын суа, уый тыххæй. О, фæлæ ахуыргæнджытæ сæхæдæг дæр хъуамæ скъоладзаутæн аккаг аргъ кæной. Æххуыс сын кæной, цæмæй сæ сфæлдыстадон, хи хъарутыл æууæндæг адæймæгтæ рауайа, уый тыххæй.
 

Четвёртое. Сам облик школ, как по форме, так и по содержанию, должен значительно измениться. Мы получим реальную отдачу, если учиться в школе будет и увлекательно, и интересно. Если она станет центром не только обязательного образования, но и самоподготовки, занятий творчеством и спортом.

Обращаю внимание: российская школа не имеет права быть ветхой – и в прямом, и в переносном смысле этого слова. Необходимы не только новые образовательные стандарты, но и новые нормы проектирования школьных зданий и кабинетов, оснащения медпунктов, столовых и спортивных залов. Находиться в школе ребёнку должно быть комфортно: и психологически, и физически.

Поручаю Правительству разработать в самое ближайшее время новые принципы работы школ, а также порядок их проектирования, строительства и формирования материально-технической базы. При этом необходимо в полной мере использовать результаты, полученные в ходе реализации национального проекта «Образование».
 

Цыппæрæм. Скъолаты фæлгонц, куыд сæ бакаст, афтæ сæ мидис дæр, хъуамæ зынгæ аива. Нæ фæллой дзæгъæлы нæ фæуыдзæн, скъолайы ахуыр кæнын зæрдиаг, цымыдисаг хъуыддаг куы суа, уæд. Канд ахуырадон центр нæ, фæлæ хи цæттæ кæныны, сфæлдыстады æмæ спорты архайыны бынат куы суа.

Сæрмагондæй зæгъын: уæрæсейаг скъолайæн "хæлæттаг" уæвыны бар нæй, ацы дзырды комкоммæ æмæ дæлгоммæ нысаниуæг хынцгæйæ. Хъæуынц канд ног ахуырадон стандарттæ нæ, фæлæ скъолаты агъуыстытæн æмæ кабинеттæн проекттæ кæныны ног нормæтæ, медпункттæ, хæрæндæттæ æмæ спортивон залтæ ифтонг кæныны ног нормæтæ. Сывæллонæн хъуамæ æхсызгон уа скъолайы уæвын — психологон æмæ физикон æгъдауæй.

Хицауадæн бар кæнын — хæстæгдæр рæстæг бакусын скъолаты куысты ног принциптыл, проекттæ кæныны арæзтады æмæ материалон-техникон бындур аразыны фæткыл. Уыцы хъуыддаджы æххæстæй спайда кæнын национ проект "Ахуырад"-ы фæлтæрддзинад æмæ бæрæггæнæнтæй.
 

Пятое. Именно в школьный период формируется здоровье человека на всю последующую жизнь. Сегодняшняя статистика здоровья школьников просто ужасающая. Да, многое, конечно, зависит от условий жизни в семье, от родителей. Но бесконечно «кивать» только в их сторону нельзя. Дети проводят в школе значительную часть дня, и заниматься их здоровьем должны в том числе и педагоги. Нужно уйти от усреднённого подхода в этом вопросе. К каждому ученику должен быть применён индивидуальный подход – минимизирующий риски для здоровья в процессе обучения. Тем более что к перегруженным программам обучения в обществе тоже много вопросов.

Уверен: если приоритет здорового образа жизни будет в полной мере реализован в школе, то мы гораздо легче справимся и с формированием современной системы здравоохранения в целом.

Соответствующая государственная программа должна быть принята уже в этом году. В центре её будут механизмы, обеспечивающие ответственность врачей и медицинских организаций за качество и результаты работы. Они расширят их возможности и одновременно будут мотивировать к достижению наиболее высоких показателей.

Несколько слов об обязательном медицинском страховании. Надо прямо сказать: оно так и не стало у нас действенным. Права застрахованных граждан в полной мере не обеспечены. Несмотря на законодательно закреплённую возможность выбора страховых организаций, медицинских учреждений, выбора просто самого врача – в реальной жизни такой выбор практически отсутствует. А при росте платных медицинских услуг всё ещё медленно развивается добровольное медицинское страхование. Всё это никак не способствует развитию конкурентной среды в здравоохранении.

Нам предстоит поэтапно, но последовательно внедрять полноценное медицинское страхование. Полноценное и по охвату, и по стоимости. Финансовую сбалансированность системы медицинского страхования должно обеспечить государство. Обращаю внимание, что вопросами здравоохранения мы занимаемся не ради самой отрасли, а для того, чтобы выросла продолжительность жизни и увеличилась рождаемость.
 

Фæндзæм. Скъолайы ахуыры рæстæг æвæрд æрцæуы бындур адæймаджы æнæниздзинадæн. Абоны статистикæ куыд æвдисы, афтæмæй скъоладзауты æнæниздзинад у тынг æвзæр. Кæй зæгъын æй хъæуы, бирæ аразгæ у, бинонты уавæртæй, ныййарджытæй. Фæлæ æдзух уыдонмæ амонæн нæй. Сывæллæттæ скъолайы арвитынц боны фылдæр хай, æмæ сæ æнæниздзинады хъуыддаг баргонд вæййы ахуыргæнджытæн. Рæстæмбис барæнтæй нымайын ныууадзын хъæуы. Алы скъоладзауимæ дæр кусын хъæуы, йæ индивидуалон хицæндзинæдтæ нымайгæйæ — ахуыры рæстæг йæ æнæниздзинадæн тæссаг куыд нæ уа. Ахуыры программæтæ æгæр зын кæй сты, уый дæр æхсæнады тынг тыхсын кæны.

Уырны мæ: сывæллæтты æнæниз царды уагыл скъолайы æххæстæй куы сахуыр кæной, уæд æхсæнады æнæниздзинад хъахъхъæныны фарста дæр æнцон лыггæнæн уыдзæн.

Æмбæлгæ Паддзахадон программæ хъуамæ ист æрцæуа ацы аз. Сæйраг бынат дзы ахсдзысты дохтырты æмæ медицинон куыстуæтты бæрнондзинады механизмтæ, сæ куысты бæрæггæнæнтæ. Уыдон фæуæрæхдæр кæндзысты гæнæнтæ æмæ уыцы-иу рæстæг — амидин кæндзысты æппæты хуыздæр бæрæггæнæнтæ æвдисынмæ.

Цалдæр ныхасы æнæмæнг медицинон фæдзæхстады тыххæй. Раст зæгъын хъæуы — куыд æмбæлы, афтæ кусынмæ нæ сарæхст. Фæдзæхст граждæнты бартæ æххæстгонд нæ цæуынц. Кæд сын закъонæй амынд ис фæдзæхстадон организаци, медицинон кусæндон дохтыры равзарыны бар — уæддæр сын æцæгдзинадæй равзарыны гæнæн нæй.

Медицинон лæггæдты æргътæ рæзыны уавæры та æгæр сабыр рæзы бархион медицинон фæдзæхстад. Æппæт уыдæттæ фадат нæ дæттынц конкуренци райрæзын кæнынæн.

Махæн бакæнинаг у медицинон фæдзæхстады фæлтæргай рæзты куыст. Медицинон фæдзæхстад хъуамæ уа хæрзхъæд, лæггадмæ гæсгæ дæр, аргъмæ гæсгæ дæр. Финансон нывылдзинады хъуыддаг хъуамæ сараза паддзахад. Банысан кæныныл нымайын уый, æмæ æнæниздзинад хъахъхъæныны фарстатыл архайæм ацы къабазæн йæхи тыххæй нæ, фæлæ цæмæй адæм фылдæр цæрой, сывæллæттæ фылдæр цæмæй гуыра, уый тыххæй.
 

Разумеется, мы не должны забывать и о нашем старшем поколении. Люди старшего поколения, люди пенсионного возраста имеют право на достойную жизнь. Поэтому пенсионная система больше не может ориентироваться на абстрактные средние показатели пенсионного обеспечения. Каждому человеку должно быть абсолютно понятно, каким образом он может достичь определённого уровня жизни в пенсионном возрасте. Сколько ему гарантировало государство, сколько он получит от обязательных взносов, которые перечислены его работодателем, а сколько ему нужно откладывать самому.

Принципиальные решения по этим вопросам уже приняты. В том числе о повышении пенсий тем, кто зарабатывал часть своей пенсии в советский период. Принято также решение о повышении тарифов пенсионного страхования до уровня, позволяющего достичь европейских стандартов пенсионного обеспечения. Для работодателей это дополнительная финансовая нагрузка, и Правительство уже в этом году должно определить, как её компенсировать бизнесу.

И, наконец, мы начинаем реализацию утверждённой программы софинансирования государством добровольных пенсионных накоплений граждан. К настоящему времени всего за пять недель заявки на участие в этой программе уже подали около 100 тысяч человек.

Считаю, что именно в этих сферах, важнейших сферах: в образовании, в здравоохранении, в пенсионном обеспечении – люди должны ясно увидеть, зачем нужен экономический рост, какие плоды он принесёт и как они будут распределяться.

Кæй зæгъын æй хъæуы, мах рох кæнын нæ хъæуы хистæр фæлтæры дæр. Хистæр фæлтæры адæм, пенсион кары адæм сты æмбæлгæ царды аккаг, æмæ пенсион системæ хъуамæ арæзт мауал цæуа пенсион æфсисады рæстæмбис бæрæггæнæнтæм гæсгæ. Алы адæймагæн дæр хорз æмбæрстгонд уа, пенсион кары йæ къухы цы æгъдауæй бафтæн ис царды бæлвырд æмвæзад, уый. Йæ куыстдæттæг ын цас фæрæзтæ бахаста, уымæ гæсгæ йын паддзахад дзырд цасыл дæтты, æнæмæнг фиддонтæ цас райсдзæн æмæ йæхи та цас æвæрын бахъæудзæн

Ацы фарстаты фæдыл уал бындурон уынаффæтæ хаст æрцыдысты. Уыимæ советон рæстæджы йæ пенсийы хай чи бакуыста, уыдоны пенситæ фæфылдæр кæныны тыххæй дæр. Уымæй уæлдай уынаффæ хаст æрцыд æмвæзады онг пенсион фæдзæхстады тарифтæ фæфылдæр кæныны тыххæй дæр. Уæд пенсион æфсисад схæццæ уыдзæн европæйаг стандартты онг. Куыстдæтджытæн уый у уæлæмхасæн финансон уæздзинад æмæ Хицауад хъуамæ ацы аз сбæрæг кæна, йæ баххæст кæныны тыххæй бизнесæн куыд феххуыс кæнын хъæуы, уый.

Æппынфæстаг, мах царды уадзын райдыдтам, паддзахад граждæнты бархи пенсион æвæрынадтæн æмфинансон æххуыс кæныны тыххæй цы программæ сфидар кодта, уый.Ныронг уал, æрмæстдæр фондз къуыримæ, ацы программæйы архайыны тыххæй курдиæттæ балæвæрдтой 100 мин адæймаджы бæрц.

Афтæ нымайын æмæ, ацы къабæзты, ахсджиаг къабæзты: ахуырады, æнæниздзинад хъахъхъæныны, пенсион æфсисады — адæм хъуамæ дзæбæх банкъарой, цæмæн хъæуы экономикон рæзт, уый цавæр пайда æрхæсдзæн æмæ куыд уæрст цæудзæн.
 

Уважаемые коллеги!

Я уже говорил сегодня о трагических событиях в Южной Осетии. Они во многом определены серьёзными отступлениями от международного права. Отказавшись от мирного, политического урегулирования и правовых методов, грузинское руководство избрало самый безобразный сценарий.

Подчеркну ещё раз: решение о принуждении агрессора к миру и операция, предпринятая нашими военными, осуществлялись не против Грузии, не против грузинского народа, а ради спасения жителей республики и российских миротворцев. Для обеспечения прочной и долговременной безопасности народов Южной Осетии и Абхазии. Прежде всего от рецидивов преступного авантюризма тбилисского режима.

Кавказский кризис вновь показал, что применение силы одной из сторон конфликта не может обеспечить жизнеспособные решения. В этой связи на основе норм международного права мы будем и дальше способствовать устранению очагов нестабильности в сопредельных регионах. И, исходя из уважения существующих форматов, будем содействовать приднестровскому и нагорнокарабахскому урегулированию. Сотрудничать со всеми заинтересованными сторонами. Выходить на взаимоприемлемые договорённости.

Хотел бы сделать ряд выводов, выходящих по своему значению за рамки самого конфликта.

Первый и главный вывод. Фактически зафиксировано формирование качественно новой геополитической ситуации. Августовский кризис лишь форсировал наступление «момента истины». Мы действительно доказали – в том числе и тем, кто спонсировал нынешний правящий режим в Грузии, – что в состоянии защитить своих граждан. Что мы в состоянии на деле отстаивать и наши национальные интересы, и эффективно выполнять миротворческие обязательства.
 

Зынаргъ æмбæлттæ!

Æз ма абон дзырдтон Хуссар Ирыстоны трагикон цауты фæдыл. Уыдон рауадысты дунеон барадæй ахизыны тыххæй. Сабырдзинады, политикон уагыл æмæ барадон мадзæлттыл атигъ кæнгæйæ, гуырдзиаг разамынд равзæрста æппæты æнаккагдæр сценари.

Иу хатт ма йæ зæгъдзынæн: агрессоры æрсабыр кæныны тыххæй цы уынаффæ хаст æрцыд æмæ нæ не 'фсæддонтæ цы операци сарæзтой, уыдон нæ уыдысты нæдæр Гуырдзыстоны, нæдæр гуырдзиаг адæмы ныхмæ, фæлæ республикæйы цæрджыты æмæ уæрæсейаг сабырдзинад хъахъхъæнджыты фервæзын кæныны тыххæй. Хуссар Ирыстоны æмæ Абхазы адæмтæ цæмæй бирæ азты дæргъы æдасæй цæрой. Уæлдайдæр та сæ тбилисаг фыдгæнæг уагæвæрдæй бахъахъхъæныны тыххæй.

Кавказаг бæллæх ногæй равдыста уый, æмæ, ныхмæлæуды иу фарсы тых æвзæрст никуы уыдзæн цардхæссæг уынаффæ. Уымæ гæсгæ дунеон барады нормæты бындурыл мах дарддæр архайдзыстæм, æмарæн регионтæй тæссаг бынæттæ кæм уа, уæд уыдон аиуварс кæныныл. Ныртæккæ цы уагæвæрдтæ ис, уыдоны бындурыл архайдзыстæм приднестроваг æмæ хæххон-карабахаг фарстатæ дæр банывыл кæныныл. Архайдзыстæм, кæй фæнда, уыцы æппæт паддзахæдтимæ дæр æмгуыст кæныныл, æмæ уый фæдыл арæзт цæудзысты, дыууæтæн дæр пайда чи уа, ахæм бадзырдтæ.

Цалдæр хатдзæджы мæ скæнын фæнды, сæ нысаниуæгмæ гæсгæ ныхмæлæуды фæлгæттæй кæй ахызтысты, уый тыххæй.

Фыццаг æмæ сæйраг хатдзæг. Хыгъд æрцыд, йæ хæрзхъæддзинадмæ гæсгæ æндæрхуызон чи у, ахæм геополитикон уавæр. Августы бæллæх æрмæстдæр фенкъуысын кодта "æцæгдзинады уысм". Мах уый сæ цæстмæ бадардтам, уыимæ Гуырдзыстоны ныртæккæйы разамонæг уагæвæрдæн спонсорон æххуыс чи кæны, уыдонæн дæр, зæгъгæ, нæ бон кæй у нæ граждæнты бахъахъхъæнын. Нæ бон кæй у нæ национ фарстатæ хъуыддагæй лыг кæнын æмæ сабырдзинад хъахъхъæныны хæстæ æххæст кæнын дæр.

Вывод второй. Наши Вооружённые Силы в значительной мере восстановили свой боевой потенциал. Тем не менее военному руководству нужно проанализировать не только успехи, но и промахи. И извлечь из этого самые серьёзные уроки. Что касается перевооружения армии и флота современной техникой, то соответствующие решения мною уже приняты, поручения Правительству даны. Я утвердил новую конфигурацию облика Вооружённых Сил нашей страны.

Добавлю: от того, с чем нам приходится сталкиваться в последние годы – а что это? Это конструирование глобальной системы ПРО, окружение России военными базами, безудержное расширение НАТО и другие «подарки» России, – складывается устойчивое впечатление, что нас просто испытывают на прочность.

В гонку вооружений мы, конечно, втянуть себя не дадим. Но не учитывать этого в оборонном строительстве не можем. И безопасность граждан России будет и впредь обеспечиваться надёжно. Поэтому я сейчас объявлю вам некоторые из мер, которые будут предприняты. В частности, для эффективного противодействия упорно, постоянно навязываемым нынешней администрацией США новым элементам глобальной системы ПРО в Европе. Так, ранее планировалось снять с боевого дежурства три ракетных полка ракетной дивизии, дислоцированной в Козельске, а саму дивизию к 2010 году расформировать. Я принял решение воздержаться от этих планов. Ничего расформировывать не будем. Кроме того, для нейтрализации при необходимости системы ПРО в Калининградской области будет развёрнут ракетный комплекс «Искандер». Естественно, что мы предусматриваем использование в этих целях и ресурса Военно-Морского Флота России. И, наконец, с территории того же самого западного региона, то есть Калининградской области, будет осуществляться радиоэлектронное подавление новых объектов системы ПРО Соединённых Штатов Америки.
 

Дыккаг хатдзæг. Нæ Гæрзифтонг Тыхты æфсæддон хъомыс зынгæ сырæзт. Уæддæр не 'фсæддон разамынды хатдзæгтæ скæнын хъæуы канд æнтыстдзинæдтæй нæ, фæлæ ма рæдыдтытæй дæр, цæмæй сын фæуа зондыхос. Æфсад æмæ Флоты нырыккон техникæйæ сифтонг кæныны тыххæй куы дзурон, уæд ахæм уынаффæ рахастон, амынддзинæдтæ та лæвæрд æрцыдысты Хицауадæн. Æз сфидар кодтон нæ бæстæйы Гæрзифтонг Тыхты ног уæлæдарæсы хуызтæ дæр.

Бафтаудзынæн, фæстаг азты нын цæуыл æмбæлгæ æрцæуы, уый дæр. Æмæ цы у? Уый у системæ ПРО-йы æппæтдунеон системæты конструкцитæ æвæрын, Уæрæсейы алыварс æфсæддон базæтæ аразын., НАТО-йы рæзт æмæ æндæр "лæвæрттæ" Уæрæсейæн. Иуныхасæй, ахæм хъуыды сæвзæры, цыма нæ уыдон хъæддыхдзинадæй фæлварынц.

Ай-гъай, хæцæнгæрзтæ хæлофæй цæттæ кæнын мах нæ райдайдзыстæм. Фæлæ æппæт ацы хабæрттыл нæ хъуыды кæнын æфсæддон арæзтады уый нæ бон нæу. Уæрæсейы граждæнты æдасдзинад дарддæр хъахъхъæд цæудзæн зæрдæдаргæ. Уыимæ мæн абон фæнды сымахæн фехъусын кæнын, цы мадзæлттæ арæзт цæудзысты, уыдоны тыххæй дæр. Бæлвырддæр зæгъгæйæ, АИШ-ы ныртæккæйы администраци иудадзыг ПРО-йы системæйы ног хæйттæ кæй æвæры Европæйы, уый тыххæй уыдоны ныхмæ агуырд цæуынц пайдайаг архайды мадзæлттæ. Афтæ, раздæр пълангонд цыдис, æфсæддон радхастæй Козельскы чи ис, уыцы ракетон дивизийы æртæ ракетон полчъы сисын, дивизийæн йæхи та 2010 азы æндæр æфсæддон хæйттыл байуарын. Æз уынаффæ рахастон ахæм пълантæ уал фæуадзыны тыххæй. Æппындæр уаргæ ницы кæндзыстæм. Уымæй уæлдай системæ ПРО-йы архайд къуылымпы кæныны тыххæй бахъуаджы заман ракетон комплекс "Искандер" æвæрд æрцæудзæн Калининграды  облæсты. Ахæм нысанты пайдагонд æрцæудзæн Уæрæсейы Æфсæддон-Денджызон флоты фæрæзтæй дæр. Ацы ныгуылæн регионы территорийæ, ома, Калининграды облæстæй радиоэлектрон мадзæлттæй къуылымпы кæндзæн Америчы Иугонд Штатты системæ ПРО-йы ног объектты архайд.
 

Хочу подчеркнуть, что эти меры вынужденные. Мы не раз говорили всем нашим партнёрам, что настроены на позитивное сотрудничество. Хотим действовать против общих угроз, хотим действовать совместно. Но нас, к сожалению, к великому сожалению, слушать не хотят.

Третье. У нас есть интеграционное ядро в лице Союзного государства и ЕврАзЭС. Мы будем наращивать объёмы и глубину взаимодействия в военно-политической сфере в ОДКБ. И продуктивный разговор на эту тему уже состоялся на саммите в Москве.

Четвёртое. Реакция на события 8 августа и на признание Россией независимости Южной Осетии и Абхазии ещё раз показала, что мы живём в мире двойных стандартов. Мы поступили ответственно – в интересах восстановления международной законности и справедливости. Понимая, что любые колебания или попытки отложить эти шаги были бы чреваты ещё более серьёзной гуманитарной катастрофой. На этом фоне откровенно предвзятой выглядит позиция наших партнёров, ещё недавно приложивших максимум усилий, чтобы в обход норм международного права добиться отделения Косова от Сербии и признания этого самопровозглашённого региона в качестве субъекта международного права, а теперь как ни в чём не бывало критикующих Россию.

Пятое. В развитии международной обстановки последних лет накопилось много неблагоприятных тенденций. Ответы на новые угрозы могут быть найдены только коллективными усилиями. Именно поэтому мы выступаем за продуманную реформу Организации Объединённых Наций. За укрепление её центральной роли и повышение эффективности её структур и механизмов.

С опорой на это надо предпринять шаги по развитию международного режима контроля над вооружениями. И ключевое значение имел бы прогресс в российско-американском взаимодействии. Не секрет, что многие государства ещё по инерции оглядываются на то, куда дует ветер в отношениях России и Соединённых Штатов. Да, сегодня эти отношения переживают не самый простой период. И у нас тоже возникает много вопросов, в том числе нравственного порядка. Но, подчеркну, у нас нет проблем с американским народом, у нас нет врождённого антиамериканизма. И мы надеемся, что нашими партнёрами, новой администрацией Соединённых Штатов Америки, будет сделан выбор в пользу полноценных отношений с Россией.

Отмечу, что явно перезрел вопрос создания новой глобальной архитектуры безопасности. И для нас особенно важно добиться результата на евроатлантическом пространстве, объединяющем Россию, Евросоюз и Соединённые Штаты. Я выступил с инициативой о разработке соответствующего договора – договора о европейской безопасности. Повторю: такой документ позволил бы создать абсолютно чёткие и понятные всем правила поведения. Зафиксировать единый подход к разрешению конфликтов. Прийти к согласованной позиции по созданию надёжных инструментов контроля над вооружениями.

Кстати, урегулирование южноосетинского кризиса продемонстрировало возможность результативных европейских решений. И мы будем углублять наши отношения с Европой в сфере безопасности. Уверен, что у них есть хорошее будущее.
 

Фæнды мæ зæгъын: ацы мадзæлттæ сты æнæбары. Мах иу æмæ дыууæ хатты нæ дзырдтам нæ ныхмæлæуджытæн, семæ нæ хуыздæр æмгуыстдзинад кæй фæнды, уый тыххæй. Цæй, æмæ архайæм иумæйаг æртхъирæнты ныхмæ, фæнды нæ иумæ архайын. Фæлæ сæ нæ фæнды махмæ хъусын.

Махмæ ис баиугонд адæмты  апп, куыд цæдисон паддзахад æмæ ЕврАЗЭС. Мах иумæ фылдæр кæндзыстæм æмархайды гуырахст æфсæддон-политикон къабазы. Ахæм хъæугæ ныхас цыдис, Мæскуыйы нын цы æмбырд уыдис, уым.

8 августы цаутæ æмæ Уæрæсе Хуссар Ирыстоны æмæ Абхазы хæдбардзинад кæй банымадта, уыдоны фæдыл цы хъуыды сæвзæрд, уый ма ноджыдæр иу хатт бацамыдта, мах кæй цæрæм "дывæрсыг стандартты рæстæг,  æмæ хъуыддаг ног хуызы сæвæрыны тыххæй бацархайдтам бæрнонæй. Дыууæрдæм ракæ-бакæтæ кæнын æмæ ацы къахдзæфтæ аргъæвыны фæлварæнтæ æркодтаид фыддæр гуманитарон бæллæхмæ, æмæ уый æнæмбаргæ нæ уыдыстæм. Ацы уавæрты нæ ныхмæлæуджытæ равдыстой æргом фыдæхдзинад, афтæмæй та æрæджы бирæ тыхтæ бахардз кодтой, цæмæй дунеон барадон нормæты иувæрсты сæ къухы бафта, цæмæй Косово рахицæн уа Сербийæ æмæ ацы регион дунеон барады субъектты хуызы нымад æрцæуа. Ныр та цыма ницы æрцыд, уыйау критикæ кæнынц Уæрæсейы.

Фæстаг азты дунеон уавæры рæзты бамбырд бирæ æвзæр фæзындтытæ. Ног æртхъирæнтæн дзуаппытæ радтæн уыдзæн æрмæстдæр иумæйаг тыхтæй. Уымæ гæсгæ мах дзурæм Иугонд Нациты Организацийы хъуыдыджын рацарæзты фæдыл. Хъуамæ фидаргонд æрцæуа йæ центрон архайд, пайдайагдæр уой йæ бындуртæ æмæ механизмтæ.

Адоныл æнцайгæйæ, æмбæлгæ къахдзæфтæ акæнын хъæуы дунеон уагæвæрды райрæзты, цæмæй бæрæггонд цæуой хæцæнгæрзтæ. Стыр нысаниуæг дзы уаид уæрæсейаг-америкаг æмархайдæн. Сусæггаг нæу, бирæ паддзахæдтæ нырма цæуынц сæ цырынæй æмæ фæстæмæ ракæсынц, Уæрæсе æмæ Иугонд Штатты ахастдзинæдты æхсæн "дымгæ" кæцырдæм дымы, уымæ. Æцæгдæр, абон ацы ахастдзинæдтæ не сты хуымæтæджы рæстæджы. Махмæ дæр бирæ фарстатæ фæзыны, уыимæ удварны уагæвæрды дæр. Фæлæ æз афтæ зæгъын, æмæ мах фыд-зæрдæ нæ дарæм америкаг адæммæ, махмæ нæй немæ райгуыргæ антиамериканизм. Æнхъæл стæм, æмæ нæ ныхмæлæуджытæ, АИШ-ы ног администраци æппæтдæр сараздзысты Уæрæсеимæ хорз ахастдзинæдты пайдайæн.

Бафиппайын мæ фæнды: фарста æгæр дæр ма срæвдз æдасдзинады ног дунеон архитектурæ саразыны тыххæй. Махæн та уæлдай ахсджиаг у, Уæрæсейы, Евроцæдисы æмæ Иугонд Штатты чи иу кæны, уыцы евроантлантикаг тыгъдады хорз бæрæггæнæнтæ къухы бафтын. Æз хъæппæрис равдыстон ахæм бадзырд — Европæйаг æдасдзинады бадзырд саразыны тыххæй. Фæлхатт кæнын: ахæм документы бон бауыдаид бæлвырд æмæ æппæтæн дæр æмбæрстгонд æгъдæуттæ æмæ домæнтæ саразын. Хыгъд æрцыдаид ныхмæлæуддзинæдтæ лыг кæныны иунæг мадзал — бæрæг кæныны тыххæй зæрдæдаргæ мæцъистæ саразынæн.

Ирон бæллæх банывыл кæныны сахадыдта европæйаг уынаффæты тых дæр. Ныр мах æдасдзинады къабазы нæ ахастдзинæдтæ арфдæр кæндзыстæм Европæимæ. Афтæ æнхъæл дæн, æмæ адонæн уыдзæн хорз фидæн.

На чём, считаю, надо сосредоточиться в практической деятельности?

Во-первых, нужно продолжать работу по укреплению правовых основ международных отношений. Именно общепризнанные нормы и принципы международного права должны определять правила игры в мировых делах. И выработка у всех привычки соотносить с международным правом свои поступки будет способствовать снижению фактора жёсткой силы, утверждению коллективного образа действий. В противном случае мы столкнёмся с международным хаосом и практической невозможностью сохранить международный правопорядок.

Во-вторых, как никогда актуальна идея формирования полицентричной международной системы. Её нельзя решить без целого комплекса мер – включая реформу ведущих международных институтов, укрепление многосторонней дипломатии в целом. Вместе со всеми заинтересованными сторонами мы будем создавать подлинно демократическую модель отношений, не допуская единоличного доминирования в какой-либо сфере.

Вообще самонадеянность и силовые аргументы уже не столь убедительны, не столь эффективны, как было раньше. Миром нельзя управлять из одной столицы. Те, кто отказывается это понять, будут лишь создавать новые проблемы для себя и для других. И переход большинства стран к действительно прагматичной многовекторной политике свидетельствует об актуальности укрепления международных институтов. С этих позиций мы рассматриваем и участие России в таких форматах, как «Группа восьми», Шанхайская организация сотрудничества, БРИК, АТЭС, в других объединениях.
 

Цæуыл хъуамæ хъуыды кæнæм нæ практикон архайды?

Фыццаджыдæр, дарддæр кусын хъæуы дунеон ахастдзинæдты барадон бындуртæ фидар кæныныл. Уымæн æмæ дунеон барады нормæтæ æмæ принциптæ бæрæг кæнынц "хъазты" æгъдæуттæ дунеон хъуыддæгты. Хъуамæ æппæт дæр ахуыр кæной дунеон барадтыл æмæ сæ архайд аразой уыдоны домæнтæм гæсгæ. Æмæ уæд ахæм уавæр ахъаз уыдзæн тыхæй æвналыны цаутæ фæкъаддæр кæнынæн. Æмæ ныффидар уыдзæн коллективон архайды фæлгонц. Афтæ куы нæ уа, уæд мах сæмбæлдзыстæм дунеон æмтъерыдзинæдтыл æмæ практикон æгъдауæй бахъахъхъæнæн нæ уыдзæн дунеон æгъдаууагæвæрдæн.

Дыккагæй, ныронг куыд никуы уыд, афтæ абон актуалон у полицентрон дунеон системæ фидар кæнын. Уый алыг кæнæн нæй æнæ ахадгæ комплексон мадзæлттæй. Уыимæ рацаразын хъæуы раззагдæр дунеон институттæ, рацаразинаг у бирæвæрсыг дипломати дæр æнæхъæнæй. Иннæ паддзахæдтимæ мах араздзыстæм æцæг демократон ахастдзинæдты хуызæг, æмæ иу дæр хъуамæ дæлдæргонд ма уа кæцыфæнды къабазы дæр.

Ныртæккæ афтæ у, æмæ хиуыл зæрдæдарындзинад æмæ тыхы аргументтæ афтæ ахадгæ æмæ пайдайаг нал сты раздæры хуызæн. Дунейæн разамынд дæттæн нæй иунæг стыр горæтæй. Уый кæй нæ фæнды бамбарын, уыдон сæхицæн дæр æмæ иннæтæн дæр араздзысты тыхст уавæртæ.

Уымæ гæсгæ, фылдæр бæстæтæ прагматикон политикæмæ кæй рахызтысты уый ууыл дзурæг у, æмæ абон фидардæр кæнын кæй хъæуы дунеон институттæ. Ацы хуызы мах кæсæм Уæрæсейы архайдмæ ахæм бæстæты, куыд "Асты къорд"-ы Шанхайы æмгуыстады организацийы, БРИК, АТЭС æмæ æндæр иугæндты.

Третья задача – это утверждение универсальных дипломатических методов урегулирования кризисных ситуаций. Об этом я уже сказал применительно к урокам Цхинвала. Добавлю, что для достижения позитивных результатов «проблемные» государства – в какой бы точке земного шара они ни находились – надо не изолировать, а вовлекать в диалог. И мы готовы содействовать разрешению любых региональных конфликтов.

Четвёртое. Необходим постоянный диалог с нашими партнёрами для максимально быстрого формирования новых правил мировой финансовой архитектуры. Монополия в этой сфере оказалась не просто неадекватной реалиям современной глобальной экономики. Она оказалась опасной для всех. И поэтому новая финансовая архитектура должна обеспечивать интересы всех её участников. Но при этом она должна быть защищена от использования в интересах одной страны или группы стран, одной экономической системы, которые будут компенсировать свои грубые ошибки за счёт других.

Вы знаете, страны «двадцатки» приняли решение провести 15 ноября встречу в Вашингтоне. Мы свои предложения об основных принципах создания новой экономической архитектуры подготовили и нашим партнёрам направили. Считаем, что глобальные финансовые институты должны получить действенные возможности предупреждать возникновение кризисов, минимизировать их последствия для остального мира. В какой бы стране они ни зарождались и какой бы рынок ни затрагивали – финансовый, энергетический или продовольственный.

Минимальный набор задач включает разработку новых систем оценки риска, которые учитывают взаимозависимость финансовых институтов и реального сектора; внедрение современных технологий раскрытия объективной информации об участниках рынка и о финансовых операциях; гармонизацию стандартов бухгалтерского учёта и отчётности, а также повышение требований к капиталу финансовых учреждений.

Мандаты на решение этих задач должны быть распределены между существующими или вновь создаваемыми международными организациями, и региональными организациями, кстати, тоже. А роль ведущих стран мира заключалась бы в гарантировании эффективности их деятельности. При выстраивании такой архитектуры нельзя забывать слова известного экономиста Василия Леонтьева о том, что систему свободного предпринимательства можно сравнить с гигантским компьютером, способным решать свои проблемы автоматически. Но каждый, кто имел дело с большими компьютерами, знает, что иногда они дают сбой и не могут действовать без присмотра.
 

Æртыккаг хынцинаг — уый у бæллæхы уавæртæ нывыл кæныны тыххæй универсалон дипломатон мадзæлттæ сфидар кæнын. Уый фæдыл раздæр загътон, Цхинвалы уроктæй пайдагæнæн кæй ис, уый тыххæй. Бафтаудзынæн ма: хорз бæрæггæнæнтæ къухы бафтыны фæдыл "проблемон" паддзахæдтæ зæххы къорийы цыфæнды ран куы уой, уæддæр сæ хъæуы ныхасмæ раздахын. Мах цæттæ стæм цавæрфæнды ныхмæлæуддзинæдтæ банывыл кæныны  тыххæй æмгуыстадмæ рахизынмæ.

Цыппæрæм — хъæуы иудадзыгон ныхас нæ ныхмæлæуджытимæ, цæмæй арæзт æрцæуой дунеон финансон архитектурæйы ног æгъдæуттæ. Куыд рауад, афтæмæй ацы къабазы монополи дзуапп нæ дæтты нырыккон дунеон экономикæйы домæнтæн. Уый тæссаг у æппæтæн дæр. Уымæ гæсгæ ног финансон архитектурæ хъуамæ æххæст кæна æппæт архайджыты домæнтæ дæр.

Сымах зонут: "ссæдзонты" бæстæтæ уынаффæ рахастой 15 ноябры фембæлд Вашингтоны саразыны тыххæй. Ног экономикон архитектурæйы бындурон принципты фæдыл мах нæ фæндæттæ бацæттæ кодтам æмæ сæ арвыстам нæ ныхмæлæуджытæм. Афтæ нымайæм, æмæ дунеон финансон институттæн хъуамæ æмбæлгæ гæнæнтæ фæуа бæллæхтæ рагагъоммæ хъусын кæнынæн æмæ æндæр дунейæн сæ фæстиуджытæ къаддæр кæнынæн. Цыфæнды бæстæйы уыдон куы фæзыной æмæ цыфæнды базарады дæр куы бахъыгдарой уæд дæр.

Æппæты къаддæр бæрцы хынцинæгты дæр æнæмæнг вæййы ног системæты куыстад. Уыдон бæрæг кæнынц финансон институттæ æмæ æцæг секторы æмархайд, хъусын кæнынц финансон операциты тыххæй дæр. Уымæй уæлдай нывылгонд цæуынц бухгалтерон хыгъды стандарттæ æмæ  хъæугæ домæнтæ фылдæр кæнынц финансон кусæндæттæн.

Ацы хынцинæгтæ кæныны мандаттæ хъуамæ уæрст æрцæуой, чи ис, кæнæ арæзт чи 'рцæудзæн, уыцы дунеон æмæ регионалон организациты æхсæн. Дунейы раззагдæр бæстæты куыст та хъуамæ уа, сæ архайд пайдайаг цæмæй уа, ууыл. Ахæм архитектурæ аразгæйæ, рох кæнын нæ хъæуы зындгонд экономист Василий Леонтьевы ныхæстæ: "сæрибар амалхъомдзинады системæйы абарæн ис, æппæт тыхстдзинæдтæ дæр автоматон æгъдауæй чи лыг кæна, ахæм стыр компьютеримæ. Фæлæ стыр компьютеримæ чи архайдта, уыдон æнæзонгæ не сты, компьютертæ дæр хатгай кæй ныллæууынц, уый æмæ сæ бон архайын нæ вæййы æвæгæсæгæй.

Пятое. Уже до конца текущего года надо принять пакет законов, формирующих основу для создания в России одного из ведущих мировых финансовых центров. И такой центр должен служить ядром самостоятельной и конкурентоспособной российской финансовой системы.

Нужно предпринять практические шаги по усилению роли рубля в качестве одной из валют международных расчётов. И, наконец, начать переход к расчётам в рублях – который мы, к сожалению, затянули – конечно, прежде всего за газ и за нефть. Надо стимулировать размещение новых эмиссионных ценных бумаг именно в рублях и желательно на российском рынке. Конечная цель всех этих процессов – сделать рубль одной из региональных валют.

Я думаю, что подобные действия будут совершать и другие быстроразвивающиеся страны. Но чем больше будет в мире сильных финансовых центров и чем выше степень нашей общей взаимозависимости – тем безопасней и устойчивей будет глобальное развитие.
 

Фæндзæм. Ацы азы кæронмæ хъуамæ хаст æрцæуа цалдæр закъоны. Уыдон бындур уыдзысты дунейы раззагдæр финансон центртæй иуы Уæрæсейы саразынæн. Ахæм центр хъуамæ уа хæдбар æмæ ерысхъом уæрæсейаг финансон системæйы апп.

Хъуамæ практикон къахдзæфтæ конд æрцæуа сомы роль фæтыхджындæр кæныны тыххæй дунеон хыгъдты валютæтæй иуы хуызы. Æппынфæстаг, рахизын хъæуы сомтæй фидынмæ. Нырма уал газ æмæ нефтæн æмæ уый та, хъыгагæн, ныддæргъвæтин кодтам. Разæнгард кæнын хъæуы, цæмæй ног эмиссион зынаргъ гæххæттытæ æвæрд цæуой сомты, æмæ хуыздæр уаид уæрæсейаг базарады. Ацы фæндиæгты кæройнаг нысан у сомæй регионалон валютæ саразын.

Æз æнхъæл дæн, æмæ ахæм архайд кæндзысты, тагъд чи рæзы, уыцы æндæр бæстæтæ дæр. Фæлæ дунейы цас фылдæр уа тыхджын финансон центртæ æмæ цас уæлдæр уа нæ иумæйаг æмдæлбардзинады къæпхæн, афтæ æдасдæр æмæ хъæддыхдæр уыдзæн дунеон рæзт.
 

И ещё одна, шестая, задача – активизация действий во внешнеэкономической политике. Самоизоляция – это путь в тупик. Мы будем продолжать процесс интеграции в мировую экономику. Но при этом нужно учиться гибко сочетать использование имеющихся и открытие новых конкурентных преимуществ. А привлекая внешние ресурсы, эффективно защищать свои экономические интересы.

Сейчас нужно активно содействовать нашим компаниям в получении максимальных выгод из открытости российской экономики и из текущей рыночной ситуации, несмотря на всю её сложность. Помогать им повысить свою эффективность и выйти на новые рынки – рынки товаров, технологий, рабочей силы. Наши конкуренты не стесняются этого делать. А мы зачастую сидим сложа руки. Время в этом случае уходит. А вместе с ним, естественно, уходят и деньги. Чего мы ждём? Институты развития у нас есть. Ресурсы тоже есть. И мы обязаны сформировать бесперебойно работающий механизм поддержки.

Кроме того, важно наращивать диверсифицированные связи с членами ЕврАзЭС и другими странами Содружества, с Евросоюзом, с Китаем, с Индией, с другими крупными азиатскими партнёрами. Не ослабляя при этом внимания и к открывающимся возможностям в Латинской Америке, в Африке, где заинтересованность во взаимодействии тоже налицо.

И, наконец, мы готовы к взаимовыгодному сотрудничеству со всеми странами, со всеми объединениями, которые рассчитывают, которые хотят укрепления отношений с Россией. Наличие разногласий по отдельным вопросам мы не считаем ограничителем для откровенного обсуждения, для решения самых сложных проблем. При этом любое взаимодействие будем выстраивать предельно прагматично – с учётом реальной отдачи для нашей страны, для всех российских граждан. И география здесь не будет иметь никакого значения. Главное – взаимный позитивный настрой, взаимный интерес.
 

Æмæ ма ноджыдæр иу  хынцинаг — нæ архайд æддагонэкономикон политикæйы фæрæвдздæр кæнын. Æндæр бæстæтæй иппæрд куы уæм, уæд мах балæудзыстæм къуырцдзæвæны. Уымæ гæсгæ мах дарддæр архайдзыстæм дунейы экономикæйы рæзты. Фæлæ уыимæ ахуыр кæнын хъæуы, цы нæм ис, уыцы æмæ ног ерысхъом уæлдæрдзинæдтæй æмхуызонæй пайда кæныныл. Æддагон фæрæзтæй архайгæйæ, хъахъхъæнын хъæуы нæхи экономикон интерестæ.

Ныртæккæ нæ компаниты æмархайд кæнын хъæуы, цæмæй æппæты фылдæр æфтиæгтæ ист цæуой, уæрæсейаг экономикæ гом кæй у, уымæй æмæ ныртæккæйы базарады уавæрмæ гæсгæ. Æххуыс лæвæрд сын уыдзæн, æмæ сæ хъæуы ног базарæдтæм рахизын — товарты, технологиты æмæ кусæг тыхты базарæдтæм. Нæ ныхмæлæуджытæ афтæ кæныны тыххæй  æфсæрмы нæ кæнынц. Мах та бадæм, нæ къухтæ дæлæмæ æруадзгæйæ. Рæстæг та цæугæ кæны. Йемæ аивгъуыйынц æхцатæ дæр. Цæмæ ма æнхъæлмæ кæсæм? Сырæзты  институттæ нæм ис. Фæрæзтæ дæр — афтæ. Æмæ мах хъæуы, æнæкъуылымпыйæ чи куса, ахæм механизм саразын.

Уымæй уæлдай хъæугæ бастдзинæдтæ рæзын кæнын хъæуы ЕВРАЗЭС-ы уæнгтимæ, Æмхæларады бæстæтимæ, Евроцæдисимæ, Индиимæ, азиаг æндæр стыр паддзахæдтимæ. Уыимæ нæ хъус адарын хъæуы, чи байгом, уыцы Латинаг Америчы æмæ Африкæйы гæнæнтæм дæр, æмархайдæн дзы уавæртæ кæй фæзынд, уый тыххæй.

Æппынфæстаг, мах цæттæ стæм æмпайдайаг æмгуыстадмæ Уæрæсеимæ конструктивон ахастдзинæдтæ рæзын кæнын  кæй фæнды, уыцы æппæт паддзахæдтæ æмæ иугæндтимæ дæр. Хицæн фарстаты фæдыл æнæразыдзинæдтæ мах нæ нымайæм цæлхдуртыл æргом ныхасы æмæ цыфæнды тыхст уавæртæ лыг кæныны хъуыддаджы дæр. Уыимæ цавæрфæнды æмархайд дæр араздзыстæм æмбæлгæ уагыл, нæ бæстæйæн æмæ, уæрæсейаг æппæт граждæнтæн цы пайда æрхæсдзæн уымæ гæсгæ. Географийæн ам ницы нысаниуæг уыдзæн. Сæйрагдæр уыдзысты хъæугæ æмахастдзинæдтæ, хъуыддаджы æмархайд.

Уважаемые коллеги!

Заявленные Конституцией цели, ценности и механизмы доказали свою состоятельность. Помогли нашему обществу преодолеть трудности и выйти на путь устойчивого развития. И мы будем дальше максимально использовать потенциал Основного закона.

Главное – сделать всё необходимое, чтобы помочь людям проявить себя. И особенно открыть дорогу способным и деятельным молодым людям. Они ровесники новой, демократической России. В них её открытость, её свободный дух, стремление ко всему передовому. И им предстоит нести ответственность за сохранение наших фундаментальных ценностей.

Свободное развитие людей и их социальная защита всегда будут приоритетом государственной политики. Будут нашей главной заботой. Будут целью развития нашего общества.

Дорогие друзья! Мы с вами живём в свободной и в современной стране. И мы уже многое сумели сделать. У нас есть положительный опыт создания демократического государства. Есть не просто успехи, есть настоящие победы. И мы вместе идём вперёд, чтобы вместе находить ответы на самые сложные вопросы. Чтобы снова добиваться успеха. И снова – побеждать.

Спасибо.
 

Зынаргъ æмбæлттæ!

Конституцийы фыст нысантæ, зынаргъдзинæдтæ æмæ механизмтæ равдыстой сæ цардхъомдзинад. Уыдон не 'хсæнадæн феххуыс сты зындзинæдты сæрты ахизынæн, æмæ ныр цæуæм рæзты фæндагыл. Мах дарддæр пайда кæндзыстæм бындурон закъоны хъомысæй, гæнæн куыд ис афтæ фылдæр.

Сæйрагдæр у æппæтдæр саразын, цæмæй адæм сæхи равдисой. Уыдон сты ног, демократон Уæрæсейы æмгæрттæ. Сæ зæрдæты ис йе 'ргомдзинад, йæ сæрибар уд, æппæт хæрзтæм тырнындзинад. Уыдон бæрнон сты нæ бындурон хæзнатæ дарддæр хъахъхъæныны æмæ сæ фылдæр кæныны хъуыддаджы.

Адæмы сæрибар цард æмæ сæ социалон æгъдауæй хъахъхъæнын кæддæриддæр уыдзысты паддзахадон политикæйы сæйрагдæртæ. Уыдзысты нæ сæйраг сагъæс. Уыдзысты не 'хсæнады нысан.

Зынаргъ æмбæлттæ! Мах сымахимæ цæрæм сæрибар æмæ нырыккон бæстæйы. Махмæ хорз фæлтæрддзинад ис демократон паддзахады арæзтады. Канд æнтыстдзинæдтæ нæ, фæлæ ма уæлахизтæ дæр къухты бафтыд. Ныр та цæуæм размæ, цæмæй иумæ ссарæм дзуаппытæ æппæты ахсджиагдæр фарстатæн. Цæмæй нæм ногæй æнтыстдзинæдтæ уа. Цæмæй ногæй уæлахиз кæнæм.

Бузныг.